(دکترای جامعه­‌شناسی، استاد بازنشسته دانشگاه آزاد اسلامی)

هم‌­راستا با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران

1. مهم­ترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟

اگر جامعۀ معاصر را از قاجار تاکنون فرض کنیم، مهم­ترین ویژگی این جامعه را افت­ وخیزهای پیاپی­‌ای می‌­دانم که در فرایند تفکیک ­یافتگی، به سلطه و دوام «کم­ تفکیک ­یافتگی ساختاری» جامعه کشانیده شده است. این کم ­تفکیک ­یافتگیِ ساختاری ازسویی با ویژگی­‌های معرفت­‌شناختی جوامع پیشامدرن نیز هم‌­فراخوانی­‌هایی شدید پیدا نموده است، که ­برآیند آن، فرایند توسعۀ اجتماعی را سخت به ­چالش گرفته و میدان کنشگری جمعی اقشار مختلف را تنگ گرده است؛ گونه­‌ای از زُدایشِ فردیت (individuality)، و البته نه فردگرایی (individualism). این کم­ تفکیک­ یافتگی پس از نوسانی کوتاه در دوران امیرکبیر، در دوران پهلوی‌­ها تا 1353 به­‌نسبت روی به پرتفکیک ­یافتگی گذاشت، ولی از آن پس تا انتهای دوران پهلوی دوم، و نیز در دوران جمهوری اسلامی، با کمی نوسان در دوران هاشمی و خاتمی، باز روی به کم ­تفکیک­ یافتگی نمود، به‌­ویژه، در دولت دوازدهم و سیزدهم.

2. مهم­ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟

به‌­نظر من مهم­ترین تغییر اجتماعی در ایران معاصر، به‌­ویژه، از دوران 1357، هم به دلیل افزایش تدریجی کم ­تفکیک­ یافتگیِ ساختاری، و نیز به‌­ویژه، به­‌دلیل شدّت رشد آن در دولت‌­های دوزادهم و سیزدهم، پیدایش افزایش شکاف میان هویت مشترک ملی و تفسیر جمعی از سویی، و کاهش اعتماد اجتماعیِ ملی از دیگر سوی، در طبقۀ فرادست و فرودست بوده است. برآیند طبیعی چنین سیر تحولی، یکی رشد همه‌­جاگیر مطالبه­‌گری صنفی، قومی، دینی، و دیگری، تحول پیشاهنگام این مطالبه­‌گری­‌ها به مطالبه­‌گری سیاسیِ بدون حضور یک ایدئولوژی شفاف و پذیرفته­ شدۀ جمعی است.

3. چه مفهومی مهم­ترین خصوصیت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می­‌کند؟

به‌نظر من، مفهوم «یأس فرهنگی و فلسفی و ناامیدی اجتماعی»، در برابر باز نشدن گره­‌های معیشتی، فرهنگی، سبک زندگی، و امید به‌­آینده، به‌وضوح در میان اقشار مختلف خودنمایی می­‌کند، که همه به مراتب، با رشد کم‌­تفکیک‌­یافتگی ساختاری جامعه هم‌­فراخوان هستند. تورم و فساد اقتصادی افسارگسیخته از یک­‌سوی، تبعیض و تضاد طبقاتی و فقر برآمده از آن در اقشار مختلف اجتماعی، و رشد فردگرایی (و البته نه فردیت) و نفع­‌پرستی برخی افراد طبقۀ فرادست جامعه از دیگر سوی، فرایند تغییرات اجتماعی و چشم‌­انداز آن را سخت زیر تأثیر گرفته است.

4. روندهای اصلی تغییرات اجتماعی (جاریِ) ایران کدام اند؟

در وضعیت جاری و فعلی جامعه، روند تغییرات در دو سوی طبقۀ فرادست و فرودست، دو حالت یا دو وضعیت اجتماعی متناقض را نشان می­‌دهد، یکی تغییرات به‌­سوی افزایش کم­‌تفکیک­‌یافتگی ساختاری با پشتوانۀ طبقۀ فرادست، و دیگری، افزایش بی‌­اعتمادی ملی و شکاف هویتی در میان مردم، و ازدیاد فردگراییِ نارسیستی در بخش­‌هایی از قشرهای دولتی و دیگر قشرهای اجتماعی.

5. برای شخص شما کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم­آفرین هستند؟

به استثنای جنبش مطالبه­‌گری صنفی، که امیدآفرین است، اغلب رخداهای جاری بیم‌­آفرین هستند، بیمی سخت و تاریخی، که تا مدت­‌های مدید تاریخی، اثراتی سهمگین بر تاریخ، فرهنگ، و تمدن ایران بر جای خواهند گذارد. این مشکل به‌­ویژه به این دلیل است که هیچ بستری برای گفتگو و چانه‌­زنی میان طبقۀ فرودست و فرادست در ایران فراهم نشده است.

6. باتوجه به هدف همایش، این همایش باید از چه ویژگی­هایی برخوردار باشد تا به هدف خود نائل شود؟

به­‌نظر من پرداختن به مسائل جمعی که مانع توسعۀ اجتماعی و کنشگری قشرهای مختلف هستند، و زدودن تبعیض­‌های مختلفی که مانع کنشگری اقشار گوناگون است، مهم­ترین اهداف تغییرات مثبت برای توسعۀ اجتماعی در ایران هستند. روشن است که رویکردی عملی برای چنین اهداف و حل مسائل اجتماعی یاد شدۀ بالا لازم است. باید استراتژی و تاکتیک‌­های لازم برای چنین رویکردی با تعریف و پذیرش جمعی مردم و کنشگران در نهادها و سازمان‌­هایی مانند اتحادیه­‌ها و سندیکاهای مختلف، به‌­شیوۀ واحدهای کنشگری در فرایند برسازی کنش پیوسته، برساخته شود، برنامه‌­ای که انجمن جامعه‌­شناسی ایران می‌­تواند بستری برای سازمان­‌بخشی آن باشد.

 مصاحبه‌کننده همکار: خانم فاطمه رازکردانی شراهی

مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا

• < قبلی
• بعدی >