سید محمد موسوی نیا*

جامعه شناسی بدن یکی از کلیدی ترین مباحث نوین میان رشته ای علوم اجتماعی است که علی رغم اهمیت و ضرورت پرداختنِ بیش تر و پیش تر، کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. گرچه سخن گفتن از «بدن‌مندی» و ارائه تحلیل‌های جامعه شناختی از «تن» چندان مورد استقبال و موافقت واقع نمی شود اما جای تحلیل های علمی و جامعه شناختی بدن به مثابه بستر کنش اجتماعی خالی بوده و هست. نمی توان از مناسبات قدرت در جامعه سخن گفت و بدن را ندید. نمی توان از اجتماعی شدن جوانان یا از گروه‌های مرجع، تحلیل موقعیت خانواده، موقعیت نیروی کار در جامعه صنعتی، ارکان و عناصر توسعه و دگرگونی های اجتماعی، شیوه کنشگری سلبریتی های وررزشی و هنری، نمایش و مصرف بدن و ... سخن گفت اما «تن» را ندید. هنگامی که به نقد و تحلیل نظام سرمایه داری و حلقه های سلطه می پردازیم، اگر تَنانِگی انسانها لحاظ نشود، کشتی تحلیل به گِل می نشیند. مفهوم بدن‌مندی در گستره تاریخ به پویایی شناسی کنش‌های اجتماعی یاری می رساند. تحلیل منشور بدن در پرتو فقه و حقوق شهروندی، مسائل و آسیب‌های اجتماعی، کنشگری سیاسی، صلح و تاب آوری، ورزش و پزشکی، نظریات جامعه شناختی می تواند ابعاد گوناگونی را مشخص و تبیین پذیر سازد. بدن از نگاه جامعه شناختی، بستر کنش‌های متقابل اجتماعی و پیوستگی های این کنشهاست.این کنشها شامل سوژگی کالبد انسانی، اختگی، ورزیدگی، لذت و خلسه در قالب تن، بدن کالایی شده، بدن رام و بدن سرکش، کارکرد بدن (مُثله شدگی، معلولیت، شهادت و قتل، تجاوز، اسیدپاشی، مرگ یا غیاب بدن از حضور در زندگی اجتماعی طی فرایندهای بازتولید قدرت، بازنمایی بدن در آینه هنر و ادبیات، سکسوالیته، بیماری و ... ) را در بر می گیرد.

در سلسله نشست‌های جامعه شناسی بدن در گروه تخصصی جامعه شناسی ورزش انجمن جامعه شناسی ایران بر آنیم تا با رویکردی جامعه شناختی بر مبنای منطقی از دیالکتیکِ جسم و جان، بدن را به مثابه بستر همکنشی های اجتماعی به گفتگو و تحلیل نشینیم. این نشستها را هر ماه پی گرفته هر بار با حضور جامعه شناسان در کنار متخصصین سایر حوزه های دانشی (متخصصین علوم ورزشی، دین پژوهان، پزشکان، هنرمندان، متخصصین علوم سیاسی) در فضایی گفتمانی برگزار کنیم تا به قدر بضاعت گامی به سوی حل و فصل مسائل اجتماعی ایرانیان در روزگارشان برداریم. حضور دکتر سیمین کاظمی (پزشک و جامعه شناس)، دکتر داروین صبوری (جامعه شناس ورزشی)، و بیان عزیزی (پژوهشگر حوزه زنان) را در نشست 30 دی ماه 1398 این گروه مغتنم می داریم.

سخنران اول جلسه دکتر داروین صبوری با عنوان «بازخوانی تاریخ معاصر ایران در لوای مفهوم بدن‌مندی زنان» به بازخوانی حوادث مهم اجتماعی ایران در سه کلان دوره پهلوی اول، دوم و همچنین انقلاب اسلامی 57 با رجوع به متون تاریخی پرداخت. او گفت: گفتمان تَن زنانه، مورد دستکاری و تابع نظر دستگاه سیاسی ایران بوده و نظم نمادین هر دوره در لوای تَنانگی تعریف شده است.

صبوری غایت تلاش‌های اجتماعی در جوامع شرقی و مشخصاً ایران را مبتنی بر هستی شناختی می داند در حالی که این تلاش‌ها در غرب بیشتر جنبه معرفت شناختی داشته و در شکل پیشرفته تری ادامه یافته است. او افزود: تلاش زنها در طول تاریخ معاصر رهایی از سوژگی و رسیدن به ابژگی بوده است.

این پژوهشگر به جایگاه بدن در اندیشه اسکولاستیک و سپس به تقسیم بندی جایگاه بدن بر مبنای تن منتخب شامل تن مادرانه و تن ماهرانه پرداخت و با این مقدمه پنج مرحله تلاش‌های زنانه در لوای مفهوم بدنمندی را به شرح ذیل تقسیم بندی نمود.

• تن معترض قجری
• تن جنگجوی مشروطه
• تن بی پرده رضا شاهی
• تن رقصنده اروپایی پهلوی دوم
• تن در پرده اسلامی

صبوری با اشاره به نماد سازی زن مدرن در دوران پهلوی دوم اضافه کرد: امر مذهبی یا سنتی در ائتلاف با روشنفکرانی چون مرحوم شریعتی و با آثاری چون «فاطمه فاطمه است»، زن مدرن را پس می زند و به بازسازی زن در پرده اسلامی دست می یازد.

سخنران دوم جلسه دکتر سیمین کاظمی با عنوان «کنترل بدن زنانه از گفتمان سیاسی تا نظم نئولیبرالیستی نوین» بحث خود را با طرح این سوال که آیا بدن داشته فردی است یا برساخته اجتماعی؟ آغاز کرد و گفت: نگاه جامعه شناختی به بدن متاثر از اندیشه‌های میشکل فوکوست که بدن را کانون یا محور فشارهای گفتمانی می داند.

کاظمی گفتمان غالب بر بدن زنانه در ایران را گفتمان سیاسی دانست لکن سایر گفتمان ها را که رژیم های انضباطی در راستای انقیاد بدن زنانه و حتی مردانه تحمیل می کنند را چنین برشمرد:

• گفتمان سیاسی
• گفتمان مذهبی
• گفتمان اقتصادی
• گفتمان پزشکی

دکتر سیمین کاظمی گفتمان سیاسی غالب را طالب مستور بودنِ بدن زن دانست و خاطر نشان کرد: همچنان که مخالفان مکشوفه بودن بدن را با رهایی پیوند می زنند، این مستور بودن ناظر بر خانه نشینی، جدایی حوزه های خصوصی از عمومی و جداسازی های کارکردی برای اداره کردن بدن زنانه است.

وی برای هرکدام از گفتمان‌ها مواردی را بر شمرد از؛ سیاست های جمعیتی و سقط جنین تا موضوع بکارت و اندام ایده ال و لحن صحبت کردن و لباس پوشیدن و حتی شکل راه رفتن که همه این ها سلطه بدن منقاد را بازتولید می کنند.

او افزود: اگرچه در گذشته به شکل خشن این سلطه حاکم بود اما امروز با روش های نرم و مدرن نظام مرد سالاری بازتولید می شود. در نظم جدید نئولیبرالی بدن یک سرمایه محسوب می شود و ادعا می شود که فرد در مورد آن حق انتخاب دارد. این تأکید بر آزادی و انتخاب شخصی در واقع ادعایی منحرف کننده از واقعیت نظم موجود است.

دکتر کاظمی در پایان بحث خود نتیجه گرفت که بدن زنان محل جدال و کشمکش و کانون فشارهای گفتمانی مختلف است که برآیند مجموع آنها برساختِ یک بدن مطیع و منقاد و ستاندن حق اختیار افراد بر بدنشان بوده است.

سخنران سوم جلسه بیان عزیزی به بررسی ابعاد جامعه شناسانه نابرابری بدن و ارتباط آن با نابرابری جنسیتی پرداخت و گفت: نابرابری جنسیتی شرایطی است که در آن تفاوت های زیستی زنان و مردان منشاء تبعیض میان دو جنس می شود.

وی با اشاره به رابطه قدرت و بدن از نگاه فوکو، ویژگی زیست شناختی زنان را عامل مهم سوء استفاده و اقدام به تجاورز به خصوص در شرایط جنگی، مخاصمات مسلحانه و نسل کشی برشمرد و گفت: این سوء استفاده و تجاوز در شرایطی صورت می پذیرد که قربانی امکان تلافی ندارد.

بیان عزیزی از منظر حقوقی سه گونه شناسی ویژه برای تن معرفی کرد:

• تن قربانی به عنوان شاهد
• تن قربانی در فضای زیست سیاسی
• تن قربانی به عنوان تن آلوده

بدنِ قربانی نقطۀ عطف پژوهش های این پژوهشگر در میان سایر گونه‌های بدن نظیر بدنِ قهرمان، بدنِ پورنوگرافیک، بدنِ پیر و بدنِ محتضر قرار دارد.

این پژوهشگر به فجایعی که بر زنانِ افغان مهاجر که از سلطه طالبان گریخته بودند و قربانیانِ نسل کشی عملیات انفال رژیم بعث در کردستان عراقريال به ذکر مثال های عینی پرداخت که تحت شدیدترین فجایع قرار گرفته بودند و گاهی زبان این شهود الکن از بیان واقعیت ها بود.

او در پایان مباحث خود به موضوع تنِ قربانی به عنوان تنِ آلوده و طرد شده از اجتماع، به مورد قتل های ناموسی و زنان ایزدی بازگشته پس از آزادی از اسارتِ داعش پرداخت.

این جلسه با پرسش حضار و پاسخ مدعوین به پایان رسید.

 

---

*تهیه گزارش

 

• < قبلی
• بعدی >