(دکترای جامعه‌شناسی، مترجم و پژوهشگر علوم اجتماعی)
هم‌راستا با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
1. مهم‌ترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟
جامعۀ ایران، مانند هر جامعۀ دیگری، دارای ویژگی‌های مهم بسیاری می‌تواند باشد که نام بردن یکی از این ویژگی‌ها به‌تنهایی به‌عنوان مهم‌ترین ویژگی جامعه شاید خیلی دقیق و علمی نباشد و حتی موجب کج‌فهمی بشود. با وجود این، با نگاهی به تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران می‌توان «شکاف دولت - ملت» را به‌عنوان یک ویژگی مهم و تأثیرگذار در جامعۀ ایران مشاهده کرد. مسئله‌ای که به‌ویژه از دورۀ مشروطه‌خواهی تا روزگار کنونی برای جامعۀ ایرانی به شکل‌های گوناگون چالش‌برانگیز بوده و حفره‌ای پُرنشدنی شده است. چنین شکافی در تاریخ معاصر ایران با افزایش تکثر و تنوع در سبک‌ها و شیوه‌های زندگی بسیاری از ایرانیان و مدرن شدن جنبه‌های ذهنی و عینی زیست‌جهان آن‌ها همراه بوده است. از پیامدهای مهم شکاف دولت - ملت در ایران نیز می‌توان به بی‌ثباتی سیاسی و در مواقع متعددی، نارضایتی‌ها و اعتراض‌ها و جنبش‌های مدنی و مردمی اشاره کرد.
2. مهم‌ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
به‌سادگی نمی‌توان مهم‌ترین تغییر اجتماعی در یک جامعه را نام برد. در هر جامعه‌ای می‌توان تغییرات اجتماعی گوناگون و متفاوتی را مشاهده کرد. جامعۀ ایران نیز دگرگونی‌های مختلف و بسیاری را تجربه کرده است. با وجود این، «پیچیده‌شدن فزاینده» جامعۀ ایرانی -در ابعاد و سطوح گوناگون- را از مهم‌ترین تغییرات اجتماعی ایران معاصر می‌دانم. همین امر است که من را از ارائۀ اظهار نظری ساده‌انگارانه دربارۀ جامعۀ ایران و تغییرات آن باز می‌دارد. در تاریخ ایران، هرچه جامعه به سمت روزگار کنونی پیش‌تر آمده پیچیده‌تر شده است. در دهه‌های اخیر و پس از انقلاب اسلامی پیچیدگی‌های جامعه فزونی یافته است. به‌طوری‌که ایران در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی با تنش‌ها و مسائل بسیاری روبه‌رو شده که در موارد بسیاری نتوانسته‌اند آن‌ها را حل و برطرف نمایند. این پیچیدگی فزاینده روابط دولت-ملت را نیز بغرنج‌تر و دشوارتر از پیش کرده است.
3. چه مفهومی مهم‌ترین خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران را توصیف می‌‌کند؟
به نظرم یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تغییرات اجتماعی در ایران -و چه بسا هستۀ این تغییرات- این است که دگرگونی‌ها و تغییرات عمدتاً درون‌زاد و زمینه‌مند نبوده‌اند. ما ایرانی‌ها خیلی از ویژگی‌ها و عناصر دنیای مدرن غربی را در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی پذیرفته‌ایم، بدون این‌که با آن‌ها سازگاری بسترمند و زمینه‌ای داشته باشیم. همین امر به شکاف دولت - ملت در ایران دامن زده است. نظام‌های سیاسی در ایران معاصر همواره در کشمکش با مردم بوده‌اند. البته باید توجه داشت که بخش مهمی از چگونگی تغییرات جامعۀ ایران را در سطوح مختلف باید در نسبت‌شان با تغییرات جهانی و روابط بین‌الملل و مناسبات قدرت در منطقه دید و درک کرد.
4. روندهای اصلی تغییرات کنونی ایران کدام‌‌اَند؟
طبیعتأ می‌توان از روندهای گوناگونی نام برد. اما شاید بتوان شاخص‌ترین روندها را در تغییرات کنونی ایران در زمینۀ «زنان و زنانگی»، «جوانان و جوانی»، «جامعۀ مدنی» و «رسانه‌ها» دانست. روند و نحوۀ دگرگونی در این زمینه‌ها در سطوح خرد و کلان بسیار چشم‌گیر و پُرمسأله بوده است: زیستِ زنانۀ سنتی به چالش کشیده شده؛ تعریف جوانی و مسائل جوانان دگرگون گشته و مسائل جمعیت‌شناختی، به‌ویژه کاهش رشد جمعیت، به نگرانی دربارۀ آیندۀ جامعۀ ایران دامن زده؛ جامعۀ مدنی مدرن‌تر و مطالبه‌گرتر شده است. اما همچنان در برابر نظام سیاسی در موضع ضعف و سردرگمی قرار دارند. رسانه‌ها به‌شدت گسترش یافته‌اند و تأثیرگذاری آن‌ها بر جامعه افزایش یافته است، اما رسانه‌ها، با وجود مزایای اجتماعی‌شان، در شکاف موجود میان دولت - ملت عمدتاً آتش معرکه را شعله‌ورتر ساخته‌اند.
5. برای شما، کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم‌آفرین است؟
ما باید نسبت به این موضوع آگاه باشیم که تغییرات اجتماعی و بیم‌ها و امیدها اجتماعی همراه با آن صرفاً مختص به جامعۀ ما نیست؛ هر جامعه‌ای در طول تاریخ‌اش فراز و نشیب‌های خاص خود را پشت سر گذاشته است. از ویژگی‌های بیم‌آفرین کنونی جامعۀ ایرانی می‌توان به بحران‌ها و مسائل اقتصادی و معیشتی، سوء مدیریت‌ها و عوام‌فریبی‌های رسانه‌ای اشاره کرد. با این حال، وجود جامعۀ مدنی تاب‌آور، منعطف و مطالبه‌گری که بنیان تاریخی- فرهنگی‌اش را همچنان مهم و ارزشمند می‌داند، می‌تواند بسیار امیدآفرین باشد. وجود سرمایۀ غنی انسانی در جامعه، به‌ویژه در میان زنان و جوانان تحصیل‌کردۀ وطن‌مان، را نباید نادیده گرفت. باری، در روزهای ناخوش کنونی سرزمین‌مان، لازم است مسئولان و برنامه‌ریزان در مدیریت کشور عقلانیت و جدیت و تعهد بیشتری به خرج دهند تا شکاف میان دولت و ملت کمتر شده و جامعۀ ایرانی آن‌طور که شایسته است تداوم یابد. کسی نمی‌داند فردا چه پیش می‌آید؛ زندگی انسانی و اجتماعی پیش‌بینی‌ناپذیر است. از این‌رو، باید امیدوار باشیم و ایران‌مان را تنها نگذاریم.
مصاحبه‌کننده همکار: خانم سمیرا رازکردانی
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 26 خرداد 1401