(دکترای جامعه شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران)

هم‌راستا با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران

1. مهم­ترین ویژگی جامعۀ ایران در تاریخ معاصر چیست؟

پویایی و بالندگی جامعه ایران مهم­ترین ویژگی ایران معاصر است. جامعه‌­ای پر از چالش و البته پویا در مواجهه با آنها. جامعۀ پر مساله­‌ای که تا کنون به رغم بحران­‌های فراوان پایداری و سازگاری نسبی با شرایط مختلف داشته است. آنچه در کنار واقعیت پویایی ایران باید توجه کرد آن است که جامعۀ ایران در بسیاری از شاخص­‌های اجتماعی و اقتصادی در میانه طیف قرار دارد. این نکته را می‌­توان در اغلب شاخص­‌های بررسی شده در مطالعات اجتماعی یا شاخص‌­های سازمان‌­های بین­‌المللی مربوط به ایران مشاهده کرد. اولین بار حدود بیست سال پیش با این مساله مواجه شدم. زمانی که تحقیق گرت هافستد را که در بین سال­‌های 1967 تا 1973 در بین کارکنان شرکت آی بی ام در 53 کشور از جمله ایران انجام داده بود، مطالعه می­‌کردم، ایران بر اساس شاخص فردگرایی در رتبه 24 قرار داشت. پس از آن در تحقیقات تطبیقی مختلف دیگر این وضعیت تقریبا تکرار می­‌شد و حتی در شاخص‌­های مربوط به توسعه انسانی و امید به زندگی و ... جایگاه ایران جایی نزدیک میانه بود.

نکته دیگر اینکه در پژوهش­‌های فرهنگی و اجتماعی داخل کشور نیر همین وضعیت قابل مشاهده بود، هر چند میل به میانه پاسخ دادن می­‌تواند یکی از دلایل آن باشد، ولی همه آن نیست.

اینکه این وضعیت را چگونه می­‌توان توضیح داد ذهنم را به خود مشغول کرده بود، تا اینکه با مقاله ساکولکزای آرپاد برای توضیح وضعیت ایرلند سال 2008 مواجه شدم. او از مفهوم وضعیت آستانه‌­ای مستمر یا مداوم (permanent liminality) استفاده کرده بود. مفهوم آرپاد را نمی­‌توان به طور دقیق در این جا استفاده کرد، اما مفهومی را که می‌توانم برای وضعیت ایران به کار گیرم، مفهومOscillated liminality یا وضعیت آستانه‌­ای نوسانی است.

توضیح این که علاوه بر ظرفیت­‌ها و بسترهایی که در گذشته ایران وجود داشته است، در سده اخیر نیز تلاش­‌های مختلفی برای ارتقا و بهبود شرایط ایران صورت گرفته و همین عامل باعث شده است که ایران کشوری عقب‌­مانده نباشد و حتی در برخی شاخص‌­ها در چارک نخست قرار گیرد ولی در مجموع اغلب در چارک دوم قرار دارد. آنچه مهم است این است که وضعیت آستانه‌­ای نوسانی وضعیت خاصی است و نیازمند ملاحظات ویژه است. این وضعیت با بی­‌تدبیری و تراکم بحران­‌ها می­‌تواند به وضعیت آستانه­‌ایِ نزدیک به فروپاشی منجر شود و با تدبیر می­‌تواند از بحران­ها عبور کند و از وضعیت آستانه‌­ای بازگردد و بهبودی حاصل شود.

2. مهم­ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟

دگرگونی‌­ها و تغییرات در ساحت اخلاق اجتماعی از جمله مهمترین آنها است. با توجه به وجود سنت‌­های قوی در ایران که هم سبقه و صبغه ملی و مذهبی دارد، اخلاقیات اجتماعی ریشه‌­دار بوده است. افزایش فردگرایی خودخواهانه یا غیر اجتماعی را بخصوص در دو دهه اخیر هویدا می­‌بینم که عمدتا خود معلول نابسامانی­‌های سیاسی و اقتصادی است و پیامدهای سهمگین اجتماعی بر جای گذاشته است. در این میان ضعف نظارت درونی و وجدانی و ضعف یا حتی فقدان کنترل بیرونی مساله را تداوم بخشیده و شاکله و تنظیم و تنسیق اجتماعی را دچار چالش اساسی کرده است.

3. چه مفهومی مهم­ترین خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران را توصیف می­‌کند؟

مفهوم جامعه آستانه‌­ای نوسانی را برای توضیح وضعیت جامعه ایران و مفهوم فردگرایی خودخواهانه را در تکمیل مفهوم قبلی مناسب می‌­دانم.

4. روندهای اصلی تغییرات کنونی ایران کدام‌­اَند؟

روند تغییرات فرهنگی و اجتماعی و نسلی جامعه ایران را به خصوص در پرتاب­‌شدگی به جهان مجازی / واقعیِ گریزناپذیر کنونی، غیر قابل برگشت می­‌دانم و تغییرات و جابجایی­‌های سیاسی را در چند دهه اخیر رفت و برگشتی و نوسانی و دارای گره‌­گشایی های اندک می­بینم.

5. برای شما، کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیم‌­آفرین است؟

ایران در تاریخ خود سرزمین بیم‌­ها و امیدها و البته همواره در تلاطم بوده است. نبوغ بقای ایرانیان و سازگاری ایرانی و استفاده از حداقل فرصت‌­ها برای بازسازی و نوسازی خود در ساحت­‌های مختلف، تلاطمات را قابل تحمل و قابل مدیریت کرده است؛ این رمز بقای ایران است. به نظرم امروز مهم­ترین مساله وجود ایران است و در حال حاضر با مخاطرات زیادی روبه­‌رو است. حفظ ایران جز با انسجام داخلی و تعامل بین‌­المللی حاصل نمی­‌شود. البته آنجا که بیم است امید هم هست.

 

---

مصاحبه‌کننده همکار: آقای ذوالفقاری
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا

 

 

 

• < قبلی
• بعدی >