نشست تخصصی حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران، با عنوان «بازنمایی جنسیت در برنامه های سیمای ملی با تاکید بر برنامه دورهمی» روز دوشنبه 24 اردیبهشت ماه 1397 با حضور دکتر مهدی منتظرقائم (عضو هیات علمی دانشگاه تهران)، دکتر اعظم راودراد (عضو هیات علمی دانشگاه تهران) و شیما شعاعی (کارشناس علوم ارتباطات و عضو حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان) برگزار شد.

رسانه از طریق برنامه های پربیننده ای چون دورهمی سعی در تقویت نابرابری دارند

شیما شعاعی در ابتدای این جلسه با اشاره به اینکه بازنمایی ها، یک ساخت رسانه ای و زبانی واقعیت هستند؛ گفت: نابرابری‌ها ریشه در گفتمان و ایدئولوژی حاکم دارند. وی ادامه داد: از آنجایی که سیمای جمهوری اسلامی یک رسانه ملی و سراسری است، بازنمایی های آن شناخت و باور عمومی درباره واقعیت را شکل می دهد و تجربه ما از بررسی برنامه های مختلف تلویزیون نشان می دهد بازنمایی های جنسیت زده و تبعیض آمیزی در این رسانه تولید و بازتولید شده است. پس می توان نتیجه گرفت سیمای ملی ما طی 40سال گذشته برخلاف آنچه در قانون اساسی مبنی بر برابری زنان و مردان و همه آحاد جامعه آمده است، عمل کرده البته در این راستا باید در نظر داشت این بازنمایی بر مبنای گفتمان موجود که همان مردسالاری است، شکل گرفته است. 

این عضو حلقه مطالعات زنان در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره به رویکرد استوارت هال درباره بازنمایی های رسانه ای گفت: از آنجایی که بازنمایی ها با مناسبات قدرت در آمیخته اند؛ تولید و اشاعه معانی مرجح در جامعه که همان مردسالاری یا به عبارتی فرادستی مردان و فرودستی زنان است را تقویت می کنند. به بیان دیگر رسانه از طریق برنامه های پربیننده ای چون دورهمی سعی در تقویت نابرابری دارد. 

وی در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره به اینکه کلیشه ها نقش مستمری در بازتولید کلیشه های جنسیتی دارند؛ افزود: به طور مثال می توان به موضوع «حق طلاق»، که در واقع وکالت در طلاق است نه اعطای حق، اشاره کرد که از سوی مهران مدیری؛ مجری این برنامه با مفاهیم جنسیت زده ای مانند «مردان مطیع زنان» به مثابه امری طنزآلود مطرح می شود، که البته طرح این موضوع به جا بوده اما نه با کلامی غیر تخصصی. این ضعف به دلیل فقدان کارشناس ها و متخصصین حوزه جنسیت در نظارت بر محتواست که در اکثر نقاط جهان به دلیل اهمیت توسعه جنسیتی، این نظارت در حوزه فرهنگی وجود دارد. اما در سیمای ملی ما و برنامه های پرمخاطب، مثل دورهمی دیده نمی‌شود یا اینکه در جایی دیگری در واکنش به زنانی که برای حضور در ورزشگاه دست به تغییر چهره یا به عبارتی مقاومت زده اند، دست به تمسخر می زند و آن را بی مورد می داند. از موارد دیگری که می توان به آن اشاره کرد طرح موضوع «صیغه» به عنوان یک امرپذیرفته اجتماعی و در راستای حمایت از زنان است.

وی در پایان اظهار کرد: دورهمی همچون اغلب برنامه های سیمای ملی سعی دارد گفتمان غالب یا مردسالاری که با مناسبات قدرت گره خورده را بازتولید کند. و از این طریق به شکل آگاهانه یا غیرآگاهانه تبعیض علیه زنان را طبیعی و پذیرفته شده جلوه دهد.

موقعیت مسلط مردانه در برنامه دورهمی بصورت آشکار و نهان، حمایت می شود

سخنران دوم این جلسه دکتر اعظم راودراد، بود. او گفت: اگر قرار باشد به برنامه دورهمی بپردازیم، پس نیاز بود که داده هایی را در آورده و لااقل چند قسمت را تحلیل کنیم، اما این چیزی که در حال حاضر می گویم بر اساس بازتاب ها و تحلیل های کلی خواهد بود با توجه به قسمت هایی که خودم دیدم.

وی افزود: مهران مدیری به عنوان یک هنرمند، شخصی خلاق است و بحث ما اینجا بحث ارزش یابی توان هنری او نیست. بلکه هدف ما پرداختن به مسائل اجتماعی لابلای این آثار باید باشد. معمولا کمتر پیش می اید که رسانه ها باورهای موجود را به چالش بکشند و این چندان عجیب نیست. پس باید درباره تحلیل جنسیتی در برنامه های صدا و سیما ابتدا سخن گفت. البته در این باره مفصل کارتحقیقاتی انجام شده است اما در جمع بندی می توان گفت تضاد بین زن سنتی و زن مدرن در سیمای ملی مشهود است. فضایی که تصویر زن سنتی در آن با ویژگی های کلیشه ای فرهنگی و سنتی یک مادر، همسرو دارای نقش های خانوادگی سنتی و نه اجتماعی غلبه دارد و ما کمتر شاهد زن مدیر و توانمندی که حتی در خانواده از پس مشکلات بر بیاید، در صدا و سیمای ملی هستیم. پس وقتی از این فضای کلی صدا و سیمای ملی حرکت کنیم به سمت تحلیل برنامه ها و به طور مشخص برنامه های مهران مدیری و کلیت برنامه های او، می توان از طنزی که تقریبا سال 74 با یک زوج به اسم رامین و مریم شروع شد و پرمخاطب شد؛ آغاز کرد. در همه این برنامه ها تا به امروز که برنامه دورهمی مدنظرتحلیل ما است، همچنان غلبه زن سنتی را ما می بینیم، همراه با اغراق هایی که به طنز برمی گردد. البته او هم زن و هم مرد را هجو می کند. اما بحث اینست که در عین این هجوسازی، کلیشه های مسلط جنسیتی را همچنان پررنگ می بینیم و موقعیت مسلط مردانه را می بینیم که در برنامه دورهمی به صورت آشکار و نهان، حمایت می شود.

راودراد ادامه داد: مثلا مهران مدیری از واژه زن ذلیلی زیاد در برنامه هایش استفاده می کند. یا وقتی در سریالی دیگر این گونه بازنمایی می شود که مردی با همسرش با محبت رفتار می کند، مورد تمسخر قرار می گیرد. بنابراین مدیری در کل، دفاع مردانه از موقعیت مردانه مسلط در جامعه می کند و این در برنامه دورهمی نیز دیده می شد. تصویری که او از مردان مطیع در برنامه ها و ساخته هایش نشان می داد و به تمسخر می کشید تاحدی پارادوکسیکال نیز بوده است. او از یک طرف با تمسخر موقعیت های همسردوستی، از موقعیت مسلط مردانه دفاع می کند. اما از طرفی در جایی نشان می دهد که مردان مدعی قدرت و سلطه، اما در خانه به همسران خود یواشکی کمک می کنند و البته باز هم به صورت طنز و تمسخرآمیز این موضوع را تصویر سازی می کند. پس این رویکرد او در نمایش ها و بازنمایی ها، همواره پارادوکسیکال بوده است.

این استاد دانشگاه افزود: برنامه دورهمی دوبخش متفاوت داشت. یکی نمایش ها و یکی بخش گفتگو با مهمانان و افراد در سالن. بازهم می بینیم هجو زنان و مردان در نمایش ها صورت می گیرد و مثلا سیامک انصاری را می بینیم که در دورهمی هم مانند شب های برره تنها شخص عاقل در نظر ما و عموم است. اما ویژگی های هجوآمیز مردان و زنان در دورهمی کاملاَ فرق دارد. مردان فرصت طلب، مادی گرا، ولی زنان ساده لوح و فاقد قدرت تشخیص، نشان داده شدند. همین خصوصیات را در یکی از سری های دورهمی، کارکتری به نام «قیمت» داشت اما ویژگی زرنگی هم به او داده بود. همسری داشت کاملاَ مطیع شخصیت قیمت، که معایب او را حتی حسن می دید. این نوع بازنمایی مهران مدیری از نقش های جنسیتی بود. اما خارج از بخش نمایش، در برنامه دورهمی ما زنان موفقی را هم در بخش گفتگو با مهمانان می دیدیدم. در مواردی که اواخر من به قصد بررسی دیدم، در ظاهرسوالات عمومی بودند و چندان جنسیت زده نبودند. اما بخش هایی که زنان و مردان بالا می آمدند، با اینکه اغلب زنان خانه دار بودند. اما گاهی زنانی بالا می آمدند که شاغل بودند و اتفاقاَ شغل های خاصی داشتند. پس در قسمت گفتگو با حضار به نظر من نمی توان گفت چندان کلیشه ای بوده است.

راودرارد در پایان بحث خود را جمع بندی کرد و گفت: در نهایت اینکه مهران مدیری در صدا و سیما برنامه دارد، کلا نشان این است که رویکرد او با نگاه جنسیتی صدا و سیما که اول توضیح دادم نزدیک است. اما این طنز است و قطعاَ ویژگی طنز این است که نمایش زنانی متفاوت را برجسته کند. شاید دلیلش این بود که دورهمی صرفاَ برنامه نمایش نبود. بخش های غیرنمایشی برنامه کمتر جنسیت زده بود. اما درباره خود مهران مدیری و بقیه کارهایش می توان نکته مثبتی درباره نقش او در طنز و معرفی زنان بازیگر طنز هم گفت. او از معدود کسانی بوده است که تا امروز زنان را معرفی کرد و قبل ترها زنان همیشه نقش طنز داشتند ولی امروز می بینیم که با وجود مهران مدیری و شاید برخی افراد دیگر نقش های تصویری طنز زنان نوشته شد و با این فعالیت ها زنان توانستند توانمندی تصویری طنز خود را نشان دهند و این موضوع که در برنامه های او درباره زنان برجسته شد، می تواند جنبه مثبت برنامه های وی باشد.

برنامه های سیمای ملی باز تولید کلیشه های جنسیتی است

در بخش پایانی این میزگرد، سخنران سوم، دکتر مهدی منتظرقائم گفت: قبل از بازنمایی جنسیت بایستی در تحلیل برنامه های صدا و سیما مفهوم و سیاست ژانری را بررسی کرد و شایسته است بر اساس آرمان ژانری گفت برای برنامه های رادیو و تلویزیون شایسته است چه برنامه هایی از لحاظ کمیت و کیفیت عرضه نماید و در آن کلیت ژانری آن را داوری نمود.

وی با اشاره به بخش هایی از برنامه دورهمی، همچون؛ حضور مهمان ویژه و صحبت های وی در خصوص شرکتش در کلاس آموزشی به دلیل التماس کردن و اصرار او که به عنوان یک زن از موقعیت زنانه خود استفاده کرده یا اینکه در برنامه اعلام کرده بعد از بیرون آمدن از برنامه باید با پدرش تماس گرفته و به او توضیح دهد، گفت: زمانی که مکانیزم های مرد سالارانه سنتی از جمله سلطه پدر زن را حتی با وجود سن بالا با خود می کشاند نباید فقط به مهران مدیری ایراد گرفت. نقش مهران مدیری به تنهایی در برنامه برساخته نمی شود بلکه در تعامل با زنان شرکت کننده در برنامه برساخته می شود و برساخت نقش، تنها استراتژیک مهران مدیری نیست بلکه تمام ویژگی های سنتی در تعامل با زن ایرانی تحت سلطه مردسالارانه معنا پیدا میکند. یا در جای دیگر صحبت های زوجی در خصوص احترام و اعتراف زن بر بی تحمل بودن خودش، را می توان اینگونه تحلیل کرد که حضور زنان در این برنامه و بازنمایی که از خود دارند نشان می دهد که این زنان دارای پذیرش بالایی از سلطه مردسالارانه و فرودستی زنانه بوده و مجری را خواسته یا بالاجبار به سمت تقویت منظر مردسالارانه و عرفی سوق می دهد و مهران مدیری در این جا به واسطه حضور جنس زن در برنامه در چالش ایدئولوژیک قرار نمی گیرد تا مجبور شود گفتمان خود را از حالت جنسیت زده خارج کند.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: بایستی در تحلیل هر دو طرف را مد نظر قرار داد صرف اینکه یک برنامه ساز را مورد نقد قرار داد در واقع نادیده گرفتن قالب برنامه است که مشارکتی نیز هست و هرچند در این آیتم مشارکتی نوع مخاطب، پوشش و... پیش بینی شده و صداو سیما جانب احتیاط را رعایت می کند اما با این حال نقش ها و گفتگوهایی که در این فضا شکل می گیرد خواسته یا ناخواسته پذیرش تسلط مردانه و فرودستی زنانه است.

دکتر منتظر قائم در آخر سخنرانی خود در خصوص این که برای برون رفت از این مسئله چه باید کرد خاطر نشان کرد: آیا 40 میلیون زن ایرانی نقشی در کنش، نظریه پردازی و ظلم هایی که به آنها می شود ندارند؟ مکانیسم های مشارکت و هم افزایی مهم است. اولین اقدام این است است که از استراتژی فرافکنی دست برداشته و دست به عمل بزنیم.

 

 

• < قبلی
• بعدی >