نشست «بررسی بازنمایی جنسیت در تئاتر ایران» توسط حلقه مطالعات مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران، روز دوشنبه 27 آذرماه 1396 ساعت 15 در سالن اجتماعات انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد. سخنرانان حاضر در جلسه نازنین سهامی زاده (بازیگر و کارگردان تئاتر)، دکتر شهرام گیل آبادی (عضو هیات علمی دانشگاه صدا و سیما و کارگردان تئاتر یک دقیقه و 13 ثانیه) و نجمه گودرزی ( پژوهشگر جنسیت و هنر) بودند که هرکدام از زاویه ای به مبحث مورد نظر یعنی نوع بازنمایی جنسیت در عرصه نمایش و همچنین مقوله های تئاتر تعاملی، تئاتر اجتماعی و مستند پرداختند.

آگاهی جنیستی در تولید متن و محتوای بیشتر آثار نمایشی، مشاهده نمی شود

سخنران اول پنل، نجمه گودرزی بود. او گفت: این روزها اجتماعی شدن اجتناب ناپذیر شده است. از تلفن همراه که روزی وسیله ارتباطی ساده ای بود تا فضای عجیب و غریب مجازی اجتماعی که دنیای خبرها و ویدیوها را دگرگون ساخته است، از این رو عرصه نمایش هم دستخوش این دگرگونی ها بوده است.

گودرزی ادامه داد: همانطور که بقیه هنرها این تغییرات را در خود جای داده اند، تئاتر اجتماعی هم مقوله جدیدی برای بیان مسایل اجتماعی است. ابزاری که هم روشنفکرانه و عمیق است و هم اجتماعی شدنش به جذب مخاطبان بیشتری کمک می کند. ژانر اجتماعی تئاتر، نگاهی جامعه شناختی به مسایل دارد. به میان مردم می رود، درد آنها را می بیند و می شنود و روشنگری می کند، دغدغه  ایجاد می کند و خوشبختانه این دغدغه جمعی است، در واقع درد مشترک اجتماعی است که همه به نوعی مسئول آن هستیم. این مسئولیت اجتماعی، منجر به آگاهی سازی و رهایی بخشی می شود و مگر نه اینکه کل مجموعه علوم انسانی و هنر به دنبال این هدف غایی انسانی هستند؟. بین رشته ای بودن از مزایای جدید علم است. اینکه رشته های مختلف به کمک هم بیاید و در راه تکامل قدم بگذارند، اتفاق مبارکی است به شرط آنکه درست اتفاق بیفتد نه اینکه برساخت مجددی بر همه مشکلات پیش تر باشند. حتی گاهی تصور می شود گروه های که قدرت و ابزار بیشتری دارند بواسطه نفوذ و ارتباطات، مسائل را به نفع خود بازتولید می کنند و از گروه های در حاشیه، دیده نشده و آسیب دیده برای تثبیت موقعیت موجود استفاده می کنند. بیشتر تئاترهایی که اخیرا به روی صحنه رفته اند، در خوشبینانه ترین حالت بازتابی از وضعیت اجتماعی بوده اند و رویکرد بازنمایی اصلاحی و تقویتی در آنها کمتر مشاهده شده است . بازنمایی هایی که  صورت گرفته به نوعی نرم تر کلیشه ها را تقویت کرده است. به طور مشخص در حوزه جنسیت، آگاهی جنیستی در تولید متن و محتوا در بیشتر آثار وجود نداشته است و بازتاب مسایل اجتماعی به صورت سطحی بوده است. ردپای تحقیق و پژوهش در تئاتر اجتماعی بسیار کمرنگ و غیر متخصصانه است و آن هدفی را که از این ژانر مد نظر است تامین نمی کند. در واقع نگاهی صرفا هنری و فانتزی و دراماتیک برای خلق یک نمایش اجتماعی کافی نیست. تئاتر اجتماعی نو پا و هنوز در حال آزمون و خطاست و با همه نقاط ضعف و قدرتی که دارد ابزاری موثر و جذاب است که با کمک های جامعه شناسان  و پژوهش گران عرصه هنر آینده روشنی خواهد داشت. در این میان موضوع زنان و جنسیت هم برجسته و مهم است. همه افرادی که دغدغه آگاهی بخشی دارند، به سراغ قشرهایی از جامعه می روند که  طرد شده و یا کمتر مطرح شده اند. مضامین مرتبط با حوزه زنان و ‌جنسیت هم از این دست هستند. مشکلاتی که  شاید در نظر ساده و قدیمی باشند، اما پرداختن به آنها با ارزش است. حقوقی که می‌توانند با بازنمایی درست، مطرح شده و ایجاد پرسش کنند. عمقی از مسایلی که در گذر زمان راه حل شدن را طی نکرده اند.

این پژوهشگر حوزه جنسیت و هنر در پایان بحث خود اظهار داشت: خوشبختانه هنرمندان و‌ اندیشمندان این نقاط درد را مرکز توجه خود قرار داده اند و با سیل مخاطبان هم مواجه شده اند. نمایش هایی با این مضامین به ویژه در حوزه زنان، گاهی رکورد فروش بلیت را می شکنند و با این هجمه درد هم ذات پنداری می کنند. این خبرخوش نتیجه زحمات کسانی است که دغدغه مند هستند و به قول شاملوی بزرگ دشواری وظیفه انسانی را پذیرفته اند. حال که اقبال عمومی به عرصه هنرهای نمایشی بیشتر شده و تماشاخانه های خصوصی هم این امر را تسهیل کرده اند، وظیفه همه ما پژوهشگران این حوزه است که این فرصت ایجاد شده برای آگاهی سازی را مغتنم شماریم.

دغدغه من در ساخت این نمایش انسانی بود

سخنران دوم این جلسه شهرام گیل آبادی، کارگردان نمایش یک دقیقه و ۱۳ ثانیه بود. این تئا‌تر با محوریت آسیب‌های اجتماعی و بازنمایی روزمره زندگی زنان از اقشار آسیب پذیر اجتماعی بود که بخش‌هایی از آن در ابتدای سخنان او نمایش داد شد.

گیل آبادی گفت: شاید ذهنیتی از تعریف تئا‌تر داشته باشیم اما باید این را در نظر داشته باشیم کلا ما در هنر دنیا از فصل بازنمایی عبور کردیم و به جای دیگر رسیدیم. بی‌شک social marketing  هم ما را راهنمایی می‌کند. مثلا شاید جالب باشد که تلویزیون هنوز هم ۶۸درصد مخاطب جدی دارد و آنچه پژوهش نیاز دارد فهم چنین موضوعاتی است. برخی اتفاقات و نمایش آن‌ها، حتما نیاز به آمار دارند و در همین جامعه ایرانی هم ما هنوز درگیر جلب مخاطب عام هستیم. چرا که مطابق آمار‌ها تئا‌تر سه درصد جامعه را جذب می‌کند و تئا‌تر هنوز هم همه گیر نیست و چیزی نیست که پرمخاطب باشد. تئا‌تر نیاز اجتماعی را برآورده می‌کند و با دغدغه‌های متعدد مواجه است.

این کارگردان تئا‌تر خاطر نشان کرد: وقتی تئا‌تر فضا و تئا‌تر اجتماعی را می‌پذیریم، پس پذیرفته‌ایم که از بخشی از اطلاعات مخاطب هم کمک بگیریم. در حقیقت در شیوه تئا‌تر تعاملی مخاطب گنجینه ارزشمندی است که بخشی از آگاهی‌ها با آن به اشتراک گذاشته شده و تماشاگر فعال می‌شود. در نظر سنجی درباره تئا‌تر یک دقیقه و ۱۳ ثانیه، به نتایجی جذاب رسیدیم که یک مرکز پژوهشی آنرا انجام داد. تمام شرایط و حواشی و حتی خصوصیات اخلاقی کارگردان، خود می‌توانند منجر به شکل گیری اثر هنری خاصی شوند. پس صاحب اثر از بخشی از وجود خود برای خلق اثر کمک می‌گیرد. اما در کنار آن از نظرات متفاوت هم می‌توان کمک گرفت. خلق اثر، اما این روایت سازنده و خالق اثر است در ‌‌نهایت و روایت او است، نه دیگری!

وی ادامه داد: زمانی در نقد مدرن عبور از فضای نقد جاری ما را به تولید معنای نشانگر رسانید. مثلا اینکه یک رمان و روایت به زبان زنانه است. اما امروزه ما وارد فلسفه شبکه‌ای شده‌ایم. نگاه من در تئا‌تر به یقین انسانی است و خط کشی جنسیتی را چندان قبول ندارم. سه محله مورد بررسی بود که متوجه شدیم آمار زنان کارتن خواب در حال افزایش است. در یکسال چهاربرابر به تعداد زنان کارتن خواب اضافه شدند، به همین دلیل زنان انتخاب شدند و حساسیت جنسیتی در انتخاب کاراکترهای زن یک دقیقه و ۱۶ ثانیه که همه زن بودند، وجود نداشت. پس اگر مردان بیشتر بودند به آن‌ها پرداخته می‌شد. بازنمایی در تئا‌تر یک تکنیک است. اساس این تئا‌تر اینتراکتیو فرانمایی بوده و من هم ادعای کالبد شکافی اجتماعی ندارم چرا که کارکرد این فرانمایی دنبال حرکت ذهنی ایجاد کردن در مخاطب است. در نظرسنجی درباره این نمایش، مطابق یافته‌ها این نتیجه حاصل شد که ذهن اکثریت تماشاگران درگیر موضوع شده است. بعد از دیدن نمایش هم بسیاری معتقد بودند که بیشتر با پدیده کارتن خوابی، مشکلات زندگی زنان و مشارکت اجتماعی آشنا شدند. اما به هرحال من دغدغه جنسیت در پرسوناژ‌هایم نداشتم. بلکه اگر لازم بود براساس اهمیت موضوع کارتون خوابی اقشار مختلف، از کاراکترهای مرد انتخاب می‌کردم.

در پایان این استاد دانشگاه و کارگردان تئا‌تر تصریح کرد: به هرحال گرچه جامعه‌شناسان کمتر تا به الان ورود کرده‌اند، اما امیدواریم که حضور آن‌ها و همکاری‌ها پر رنگ‌تر شود.

تئا‌تر مستند اجتماعی یکی از بهترین ابزار برای بیان معضلات زنان است

سخنران آخر این نشست نازنین سهامی زاده، بازیگر و کارگردان تئاتر بود. سهامی زاده مبحث خود را با تاکید بر ژانر تئاتر مستند آغاز کرد و گفت: تئاتر اجتماعی نزدیک ترین نوع تئاتر به مردم و مخاطبان اصلی تئاتر است و لازمه زمان امروز است و این همان تئاتری است که مخاطب به آن نیاز دارد. تئاتر یک رسانه زنده است و می تواند با جسارت دردها و معضلات اجتماعی و ابعاد تاریک آنها را بیان می کند و به همین دلیل تاثیرگذاری بیشتری دارد و می تواند نقش مهمی در آگاه سازی مردم جامعه داشته باشد. وظیفه هنرمند به تصویر کشیدن زوایای کور و مبهم مشکلات اجتماع است و باید سوالات سختی که دیگران ترجیح می دهند مطرح نشده باقی بمانند را مطرح کرده و دغدغه ها را اجتماعی کند. همزمان با وارونه جلوه دادن برخی حقایق که منجر به سقوط میزان صداقت در حوزه عمومی شد، به طور همزمان تئاتر مستند رونق بسیاری پیدا کرد که این مسئله تصادفی نیست. تئاتر مستند ذاتا تئاتر اعتراض، فریاد و یا حتی انقلاب است. تئاتر مستند به ارائه همان چیزی می پردازد که روزنامه نگاری موفق به ارائه آن نشد و در این زمان به آن احتیاج فراوان است. ذات تئاتر مستند بازنمایی یک مساله است. ما سعی می کنیم به حقیقت نزدیک شویم اما هیچگاه به حقیقت مطلق نمی رسیم. بلکه واقعیت را با میل و منظور رسیدن به حقیقت مطالعه می کنیم. حقیقت منشوری است که ما هیچگاه نمی توانیم از آن زاویه ای که در آن نشسته ایم، به تمام زوایای آن اشراف داشته باشیم. پس دائما جای نگاهمان را باید تغییر دهیم تا به زوایای بیشتری اشراف پیدا کنیم.

سهامی‌زاده در نقدی به سخنان گیل ابادی و تاکید او بر فراجنسیتی بودن آثارش گفت: در حقیقت با مثال زدن از تئاترهایی مثل شلتر و... که به زنان کارتن خواب پرداخته‌اند و البته به طور مشخص به زنان که تحت تبعیض مضاعف جنسیتی هستند، به این مسئله که لازم است در تئا‌تر اجتماعی نگاه جنسیتی داشت و البته زنان را جداگانه و خاص بازنمایی و فرانمایی کرد، باید پرداخت.

او افزود: این مسئله درباره موضوعات مرتبط با زنان نیز صادق است. چراکه در تئاتر اجتماعی و مستند امروز، می بینیم که به صورت آشکارتری به موضوعات اجتماعی و معضلات پرداخته می شود. آسیب ها و مسائلی که شاید تا چند سال قبل اجازه بازنمایی آنها نبود، در ژانر مستند می توانند به تصویر کشیده شوند و در این زمینه جای فعالیت های گسترده ای با محوریت زنان وجود دارد.

همچنین وی در سخنان خود به این مسئله مهم اشاره داشت که در تئاتر مستند، با تصویر سازی صادقانه از وضعیت حقیقی اقشار مختلف، شاید بتوان کمک به آگاهی افزایی صادقانه ای کرد که منجر به ایجاد اصلاحات مورد نیاز جامعه مدرن ما در معضلات و مسائل خاص مقوله های زنان و جنسیت شود.

 

• < قبلی
• بعدی >