ویدیویی روی صفحات رسمی شبکه اجتماعی بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده (و بعداً دیگران بازنشر کرده‌اند) که در آن چندین نفر در منزل در حال رقص و پایکوبی در روزهای کرونایی دیده و شنیده می‌شوند. کسی روی تصاویر ادعا می‌کند پس از تست «خصوصی» کروناویروس (به مبلغ ۸۰۰ هزارتومان) در تهران، و اطمینان از سلامت حضار، جشن تولد برگزار کرده‌اند! در نسخه‌ای از این گزارش که به‌طور آنلاین تهیه شده، در نهایت روی همان تصاویر بزن‌وبکوب متونی زیرنویس می‌شود که به نقل از سازمان جهانی بهداشت می‌گوید: «بهترین راه مقابله با کرونا در خانه ماندن و رعایت فاصله اجتماعی است». در نسخه‌ای از این گزارش که در شبکه تلویزیونی بی‌بی‌سی فارسی پخش شد البته گزارش یک مقدمه هم داشت. در ابتدای گزارش تصاویر جشن کارناوال‌گونه نیروهای مذهبی (ظاهراً با پشتوانه حکومتی) به مناسبت اعیاد مذهبی در خیابان‌های تهران پخش شد، و در پایان گزارش هم گزارشگر با لحنی ظاهراً خیرخواهانه مخاطبان را نصیحت کرد و تاکید کرد که مطمئن‌ترین راه مبتلا نشدن به «کرونا» فاصله‌گیری اجتماعی است!
دلالت ضمنی این گزارش چیست؟ به بیان دیگر، احتمالاً استنباط بسیاری از مخاطبان از این گزارش چه خواهد بود؟
️در روزهایی که همه از انزوا و یکنواختی فوق‌العاده کلافه و بی‌طاقت شده‌اند، القای احساس محرومیت نسبی به این معنا که: کسانی هستند که ساعات خوشی همراه با خوشگذرانی و اختلاط و روابط اجتماعی شاد و پرشور و پرلذت دارند. ️القای این حس که طبقات بالا در سخت‌ترین شرایط، «با پول» می‌توانند از سلامت‌شان مطمئن شوند و اختلالی در زندگی (و جشن‌ها و خوشگذرانی) عادی‌شان پیش نیاید. ️القای این احساس که: «اگه هم مذهبی‌های همسو با حکومت در خیابان، هم مایه‌دارهای متفاوت در محافل خصوصی، خوشی‌های جمعی‌شون سر جاشه چرا ما خوش نباشیم؟ حالا با تست یا بدون تست».
اما در گیرودار تماشای یک گزارش جذاب رسانه‌ای از پشت‌پردۀ زندگی خصوصی مردم، غالباً کسی به این منطقِ مبتنی بر شواهدِ محرز (و مکرراً از سوی متخصصان بهداشتی داخلی و خارجی تکرارشده) توجه نمی‌کند که: «استثنائا با توجه به ویژگی‌های این ویروس در سرایت‌پذیری، «تست»های کنونی -هنوز- تضمین‌کننده سلامت در روزهای بعد تست نیست، و استثنائاً منطق سرایت این بیماری به پول‌داشتن ربط ندارد (دست کم ربط مستقیمی ندارد)، و تماس نزدیک با شخص ناقل (حتی بی‌علامت) و لمسِ بی‌احتیاطِ اشیای آلوده‌به‌ویروس بیخطر نیست.»
تصاویر گزارش مذکور، چه آن‌جا که کارناوال خیابانی پر سروصدای مذهبی‌های حکومتی را نشان می‌دهد چه آن‌جا که محفل انس بچه‌مایه‌دارهای «شاد» پایتخت را، این نکته را القا می‌کند که «همه» در حال خوشی‌های معمول‌شان هستند! این تصاویر القا می‌کند که چنین رفتاری در میان «همه» اقشار (اعم از مذهبی‌های هوادار حکومت و مرفهان غیرمذهبی و احتمالا منتقد حکومت) بسیار شایع است، و بنابراین رفتاری «بیخطر» برای سلامت است. (مردم غالباً دچار این خطای شناختی هستند که «شایع» بودن یک عقیده یا رفتار، دال بر «درستی منطقی»، «کارکرد داشتن»، «مفید بودن» یا «بیخطر بودن» آن است).
یکی از تکنیک‌های بازاریابی اجتماعیِ رفتارها، نشان دادنِ شیوعِ بالایِ یک رفتار در میان آدم‌های مشابه است. متخصصان بازاریابی اجتماعی پیشنهاد می‌کنند برای ترویج رفتار مورد نظر، به جامعۀ هدف نشان بدهید که افراد زیادی (یا افراد مرجع و شناخته‌شده‌ای) آن رفتار را در پیش گرفته‌اند. بدین‌ترتیب فرایند «هنجارفرستی» رخ می‌دهد و رفتاری که پیش‌تر به علل گوناگون مورد استقبال قرار نگرفته یا افراد از آن پرهیز می‌کرده‌اند، به‌تدریج رواج می‌یابد. برای مثال، مکنزی مور و اسمیت* (1392) با ذکر مثالی از مداخلاتی در جامعه روستایی امریکا و کانادا و با استناد به نظر ارونسون –روانشناس اجتماعی شهیر- ادعا می‌کنند که نشان دادن افرادی که اقدام خاصی را انجام داده‌اند و بحث درباره آن، و اعلام اسامی یا اعلام تعداد افرادی که نظر خاصی را اعلام کرده‌اند، اقدام خاصی را انجام داده‌اند یا متعهد به انجام آن شده‌اند، شیوه‌ای موثر برای ترویج یک اقدام است. محققان استدلال می‌کنند که ما همواره درگیر دغدغه درست بودن کارهای‌مان، نگران از تعارض با دیگران و طرد از سوی آن‌ها هستیم، و به همین دلیل کاملاً مستعد «همنوا شدن» با نظر یا رفتاری هستیم که می‌پنداریم عموم با آن همسو هستند. مکنزی مور و اسمیت همچنین تاکید می‌کنند که در ترویج یک رفتار، بسیار مهم است که مخاطب «انجام عمل» را شخصاً ببیند.
بدین‌ترتیب، گزارش مذکور از جهت تاثیرگذاری بر مخاطب، حتی از اعلام سادۀ خبر آن، در ترغیب مخاطب برای همنوایی موثرتر است. به علت نمایش صوت و موسیقی و تصاویر رنگارنگ و مهیج که تحریک‌کنندۀ حسی است و نشان دادن «جمعی» که هشدارها را ندیده گرفته‌اند، جاذبۀ همنوایی دوچندان می‌شود، بسیار بیش‌تر از توصیۀ بهداشتی مکتوب یا شفاهی و بی‌رنگ‌وروی گزارشگر در انتهای گزارش مبنی بر حفظ فاصله فیزیکی! ندیده‌گرفتن هشدارهای بهداشتی البته یک انتخاب است با پیامدهای متعدد که فعالانه و بازاندیشانه باید پیامدهایش را محاسبه کرد و پذیرفت. مشخص نیست این اندازه تحریک مخاطب برای رفتار پرخطر بهداشتی چه پیامدی خواهد داشت.
منبع: کانال تلگرامی نویسنده (https://t.me/NedaRazaviChannel)
پی‌نوشت:
*مکنزی مور، داگ و اسمیت، ویلیام (1392). پرورش رفتار پایدار. محمدرضا جوادی یگانه و علیرضا صادقی (مترجم). تهران: نشر علم.
- توضیحات
- زیر مجموعه: سایر
- دسته: تحلیل‌های اجتماعی درباره کرونا
- آخرین به روز رسانی در 24 خرداد 1399