صبا پلاشانی*

کمیته زبان، مفاهیم و واژگان علوم اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایران در روز دوشنبه 9 دی ماه 92 نشست «بررسی نقش ترجمه در مطالعات شهری ایران» را با همکاری اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران برگزار کرد که در آن دکتر عبدالحسین نیک گهر، دکتر ناصر فکوهی، دکتر فرهنگ ارشاد به سخنرانی پرداختند.

در ابتدای جلسه دکتر ارشاد محورهای بحث را ترجمه متون مطالعات شهری و نقش واژگان و مفاهیم در این ترجمه ها ذکر نمود و علت برگزاری چنین نشستی را همکاری انجمن جامعه شناسی با شهرداری در ترجمه متون جامعه شناسی شهری دانست و اظهار داشت: شهرداری تا به حال در این حوزه 20 کتاب ترجمه کرده که 15 تای آنها توسط اساتید این دانشکده ترجمه شده است.

دکتر فکوهی ضمن تشکر از دکتر ارشاد بابت تشکیل این جلسه، اظهار امیدواری کرد که این جلسه مقدمه ای باشد برای همایش دوم زبان، مفاهیم و واژگان علوم اجتماعی که در اردیبهشت ماه برگزار خواهد شد. در ادامه ایشان به این نکته اشاره نمود که از ابتدا این کمیته با هدف پرداختن به مساله ترجمه و واژگان و سیاستهایی که در این زمینه می تواند وجود داشته باشد، شکل گرفت. سپس بحث خود را با تشریح وضعیت مطالعات شهری در ایران آغاز کرد. وی با بیان این نکته که کشور ایران از سال 1350 فرآیند شهری شدن را به سرعت طی کرد، تاکید کرد: امروز با شهرنشینی 80 درصدی و روستانشینی 20 درصدی، مفهوم زندگی شهری و روستایی آنطور که در کشورهای دیگر معنا دارد، در کشور ما چنین معنایی ندارد. اگر چین را مدل یک کشور توسعه یافته نوظهور بدانیم، بخش عمده ای از جمعیت این کشور در روستاها زندگی می کنند و میزان شهرنشینی در این کشور پایینتر از ایران است. اما این روستاییان، روستاییان واقعی هستند، به شبکه خدمات شهری متصل نیستند و از بسیاری مسائل شهری دورند اما در ایران آن 20 درصد روستایی به شبکه برق متصل هستند و این به معنای داشتن رادیو، تلویزیون و وسایل ارتباط جمعی است و همچنین دسترسی جاده ای نسبتا ساده ای دارند و اغلب افرادی که در روستا زندگی می کنند، در شهر کار می کنند.

وی افزود: سرعت شهری شدن سبب شده شهرهای ما نیز تا حد زیادی روستایی شود یعنی فرهنگ روستایی وارد شهر شده درنتیجه هم روستایی های ما شهری شده اند و هم شهری های ما روستایی .

عضو هیات مدیره انجمن جامعه شناسی با بیان مشکلات کلان شهر تهران از جمله مساله بافتهای فرسوده، سوداگری در زمین و مسکن و مشکلات اجتماعی ناشی از اختلاف در سبک زندگی شهروندان تهرانی، یادآور شد: تهران به دلیل برخورداری از بیشترین جمعیت کشور، الگویی برای کلان شهرهای دیگر کشور است و فعالیت‌هایی چون فعالیت مرکز مطالعات شهرداری تهران در خصوص مطالعه مسائل شهری تهران می تواند بسیار موثر واقع شود زیرا در چشم انداز 50 سال آینده مساله شهری به اولین و مهمترین مساله اجتماعی ایران تبدیل خواهد شد.

او مطالعات و ترجمه در این باره را اقدامی موثر دانست و ادامه داد: این پدیده، پدیده ای جهانی است و به همین خاطر کتابهای بسیاری در این خصوص به زبانهای آلمانی، اسپانیایی و عمدتا انگلیسی و فرانسوی موجود است، در نتیجه برای ورود این مبحث به ادبیات علوم اجتماعی کشورمان لازم است ترجمه هایی به فارسی صورت گیرد. اما در خصوص ترجمه در ایران، مترجمان فاقد سیاست و منطق در انتخاب کتابها هستند.

سخنران این نشست ناشران را به سه دسته کلاسیک، نسل جدید و تحصیل کرده و ناشران دولتی تقسیم کرد و افزود: با تجربه ای که من دارم، در هر سه گروه از ناشران مشکل اساسی وجود دارد و آن فقدان سیاست نشر است که این فقدان در دوجا خود را نشان می دهد 1) سیاست نشر ترجمه 2) فقدان منطق در پیوستگی تالیف و ترجمه. تمرکز بیش از حد بر ترجمه به تالیف آسیب می رساند و همین عامل سبب شده است علوم اجتماعی در ایران با علوم اجتماعی جهان حداقل 100-150 سال فاصله داشته باشد و عملا در ایران نظریه پردازی وجود ندارد. اسپانیا به عنوان یک الگو است که توانسته بین ترجمه و تالیف به زبان اسپانیایی تعادل ایجاد کند و همین سبب شده علوم اجتماعی در سطح این کشور مطرح شود و بتواند مسائل کشور خود را ببیند.

دکتر فکوهی با توجه به تجربه ای که در رابطه با ناشران مختلف داشته است، دو مسئله را مطرح کرد. 1) برای ناشران رابطه ترجمه و تالیف مشخص نیست. یعنی از بازار تبعیت می کنند. امروزه به ترجمه اهمیت بیشتری داده می شود و از طرفی هم مترجمان اغلب قشر جوان هستند که نه دانش و تخصص در حوزه ای که ترجمه می کنند دارند و نه زبان مبدا و مقصد را خوب می دانند و این سبب مغشوش شدن بازار ترجمه شده است . 30 یا 40 سال پیش که دکتر ارشاد و نیک گهر کار خود را شروع کردند، ما اصلا ادبیات علوم اجتماعی به آن شکل نداشتیم و تعداد کتابهای جامعه شناسی یا حوزه های دیگر بسیار اندک بود اما امروزه انتظار می رود یک شروعی برای تالیف اتفاق بیفتد اما متاسفانه چنین چیزی را نمیبینیم . او دلیل این موضوع را در نداشتن سیاست ناشران دانشت و گفت: ناشران تنها به دنبال آن دسته از آثار هستند که از لحاظ زبان مقصد نثر ساده ای داشته باشد و احتیاج به ویرایش چندانی نداشته باشد و بتوانند سریع چاپ کنند و از طرفی هم این آثار از مد تبعیت کنند. مانند ترجمه کتابهای پست مدرن که امروزه در ایران رواج پیدا کرده است.

دکتر فکوهی با اشاره به اینکه برای شکل گیری منطقی در انتشار آثار کلاسیک، مدرن و پست مدرن در هر حوزه ای و انتشار متون هم در حوزه روش و هم نظریه و هم مطالعه موردی، نیاز به یک مشاور و یا دبیر مجموعه است، یادآور شد: در رژیم گذشته ایران ناشران معتبر، دبیر مجموعه تعیین می کردند که وظیفه انتخاب کتابها و انتشار آنها بر اساس منطق را به این دبیر واگذار می کردند اما امروزه متاسفانه این سیاست وجود ندارد و ناشران حداکثر از شورای مصلحتی استفاده می‌کنند یعنی از چند نفر در خصوص هر کتابی نظرسنجی می کنند .

با توجه به این مسائل، دکتر فکوهی به شهرداری تهران پیشنهاد داد که از ناشران خصوصی حمایت کنند و به مشکلات ناشران دولتی اشاره نمود و آنها را برشمرد: پایین بودن کیفیت کار به خصوص از لحاظ شکل و انتخاب، کنترل کیفیت به خصوص از لحاظ توزیع .

دانشیار دانشگاه تهران اشاره ای به ناشران دانشگاهی در ایران کرد و گفت: درست برعکس وضعیت ناشران دانشگاهی در ایران، در کشورهایی چون انگلیس و فرانسه معتبرترین ناشران، ناشران دانشگاهی هستند اما متاسفانه در کشور ما نگاهی به تعداد کتابهایی که اساتید معتبر دانشگاه به ناشران خصوصی و ناشران دانشگاهی می دهند، نشان دهنده وضعیت نابسامان انتشارات دانشگاهی در ایران است. این در حالی است که انتشارات دانشگاه سیاست هایی چون امتیازدهی به کتابهایی که با این انتشارات منتشر می شوند (20 امتیاز ) در مقابل انتشارات خصوصی (10 امتیاز) در پیش گرفته اما با این حال این سیاست موفق نبوده است.

دکتر فکوهی در ادامه به بحث واژگان پرداخت و با اشاره به نوظهور بودن پدیده شهر و سرعت بالای رشد آن، ادامه داد: با همین سرعت، واژگان جدیدی هم در زمینه شهری ساخته می شود که قبلا وجود نداشته است. در نتیجه موضوع «واژه سازی» اهمیت فراوانی پیدا می کند. به همین خاطر باید قدرتی مانند شهرداری حضور داشته باشد تا واژه سازی و از همه مهمتر به کارگیری واژگان به خوبی انجام شود. شهرداری باید از سیاست مشخصی در واژه سازی دفاع کند و در تدوین و ترجمه کتابها، واژگان به کار برده شده را به کتابهای اساتیدی چون دکتر ارشاد و نیک گهر استناد دهد و در واقع دستورالعملی صادر کند که در آن ذکر شود واژگان مورد تاییدشان از چه کتابهایی استخراج شده است.

دکتر نیک گهر در ابتدای سخنان خود ضمن معرفی شهر به عنوان پدیده اجتماعی کامل به ذکر لایه ها و ابعاد این پدیده اجتماعی پرداخت. از نظر او شهر دارای یک بعد فیزیکی است، بعدی قابل لمس شامل زمین، مکان، ساختمان و انسانها (از نظر وجود مادی) و در لایه بالاتر سطح سازمانی قرار دارد که شهرداری و امثال آن قرار می گیرند که هم به مکان و هم به انسانها خدمات می دهد، نظارت و کنترل می کند. در سطح بالاتر ارزشها قرار می گیرند که حاکم بر روابط شهروندی است و در نهایت در سطح بالاتر نمادها هستند که شامل پرچم، برج( میلاد) و خاطرات ساکنان شهر می شود که به آنها ساخت می دهد.

وی با ذکر این مقدمه وسعت موضوع شهر را یادآور شد و گفت: شهر هم جنبه جغرافیایی و سازمانی دارد و هم فرهنگ، ارزشها و نمادها را دربرمی گیرد. در نتیجه انواع دانش و تخصص و در نهایت واژگان متفاوتی را در خود جای می دهد. برای مثال معماری، روابط شهروندی، حقوقی، سیاسی و سازمانی هر کدام اصطلاحات خاص خود را دارند و واژه گزینی در این حوزه ها نیازمند تخصص خاص خود است.

او در رابطه با نقش شهرداری مثالی در خصوص تربیت شهری ذکر نمود و افزود: مثلا در روابط شهروندی ما نیاز داریم که به شهروندان خود تربیت شهری دهیم که هزینه های شهرداری را پایین بیاورند. با تدوین چند دستورالعمل و رعایت آن توسط مردم میلیاردها تومان از هزینه های شهرداری کاسته شده و به نظافت و پاکیزگی شهر افزوده می شود و این مستلزم آن است که کسانی که منابع مالی را در اختیار دارند و می خواهند آن را توزیع کنند اولویت بندی کرده و راه‌های سنجیده ایی را برگزینند.

دکتر نیک گهر در ادامه به مساله ترجمه پرداخت و آن را کاری سهل و ممتنع دانست و افزود: امروز برخلاف گذشته که مولفان کار خود را دست بالا می گرفتند دیگر نیازی نیست که مترجمان از خود دفاع کنند و ترجمه، خود را اثبات کرده است.

وی در خصوص ظرافت کار ترجمه و دانش و دلسوزی که در این راه نیاز است، مثال هویج و چماق را زد که اصطلاحی است که امروزه در رادیو و تلویزیون بسیار به کار می رود و گفت: در ادبیات ما معادل های مناسبتری برای این واژه وجود دارد مانند کجدار و مریض، یکی به نعل یکی به میخ و ... که البته این جایگزین سازی را نمی توان یک روزه انجام داد.

این مترجم برگزیده انجمن جامعه شناسی در ادامه به بیان پیشینه کاری خود پرداخت و گفت: سال 1353 پس از بازگشت از فرانسه به تدریس در حوزه های جامعه شناسی پزشکی و جامعه شناسی حقوقی در مقطع فوق لیسانس مشغول شدم و مهمترین عاملی که سبب تثبیت موقعیتم به عنوان مترجم شد، ترجمه کتابی با عنوان تکاپوی جهانی بود که در سال 1357 این کتاب را که در خصوص کامپیوتر بود را در 1000 ساعت ترجمه کردم. این کتاب که در عرض چهار سال 7 بار با تیراژ 11000 منتشر شد، نقش بزرگی در آینده شغلی من داشته است و از سال 1363 فعالیت خود را به عنوان مترجم رسمی آغاز کردم. وی با بیان اینکه 45 کتاب در کارنامه کاری خود دارد، افزود: برای من ترجمه کتاب بین 6 ماه تا دو سال زمان می برد اما ترجمه کتاب «فرهنگ انتقادی جامعه شناسی » 10 سال به طول انجامید.

در ادامه دکتر نیک گهر به سابقه همکاری هایشان با شهرداری اشاره ای کرد و گفت: از سال 1375 به مدت 10 سال محقق ارشد در مرکز ملی مطالعات عمومی بودم و چندین بار کار نظرسنجی درباره رفاه در محله برای 22 منطقه تهران انجام داده ام. طراحی جداول، ورود داده ها و نگارش گزارش را برعهده داشتم اما متاسفانه هیچ بازخوردی در روزنامه ها و ... صورت نگرفت و در هیچ جا چاپ نشد.

دکتر نیک گهر انگیزه اصلی کارهای خود را تعهد و مسئولیتی دانست که در قبال مردم و به خصوص دانشجویان حس می کند. نمونه هایی از آثار او عبارتند از: منطق فروش اجتماعی، فرهنگ انتقادی جامعه شناسی، مبانی جامعه شناسی سیاسی، روش تحقیق کیوی، سرنوشت اتم و ...

وی افزود: جامعه مدنی بر سه اصل استوار است 1- عدل ( قانون) 2- انصاف( اخلاق و ارزشها ) 3- عشق(ایثار) . تنها با درنظر گرفتن دو اصل اول بسیاری از مسائل حل می شود.

دکتر نیک گهر در بخش دیگری از سخنان خود گفت: در روابط اجتماعی 4 نوع تیپ وجود دارد : 1) فرزندی ( والد و فرزند) این ارتباط ارتباطی طبیعی است که از تولد تا پایان مرگ وجود دارد. این رابطه مستلزم رعایت حقوق فرزند توسط والد است که در غیر این صورت رابطه قطع شده و سازمانها و ارگانها فرزند را به خانواده دیگری تحویل می دهند. 2) رابطه مشارکت که انتخابی است مانند عضویت در گروهها و دسته بندی ها 3) مشارکت اندام واره ای ( ارتباط از طریق شغل با کل سیستم اقتصادی ) 4) رابطه شهروندی: رابطه شهروند با دولت و دستگاه حاکمه . در این رابطه حقوق اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شهروند منوط به مشارکت در انتخابات و نهادهای مدنی است.

او شهروندی را خارج شدن از حالت رعیت دانست و شکل گیری رابطه اجتماعی را مشروط به دو شرط ذکر کرد: 1- حمایت : شخص در رابطه در جستجوی حمایت است.

2- احترام : در صورتی که به هویت شهروند احترامی گذاشته نشود و به عنوان شهروند درجه دو و سه به حاشیه رانده شود، مشکلات اجتماعی بسیاری بروز خواهد کرد.

سخنران بخش دوم این نشست، حساسیت انتخاب کتابها را متذکر شد و اظهار داشت: این کتابها باید تقویت مبانی شهروندی را مورد توجه قرار دهند در غیر این صورت هزینه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بسیاری باید متحمل شد. شهرداری باید آگاهانه متونی را انتخاب کند که با خشونت اخلاقی مبارزه کند.

سپس دکتر ارشاد، به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: ترجمه در کشور ما دچار نوعی پارادوکس و سرگردانی است. از طرفی ترجمه اهمیت دارد و از طرفی ترجمه شکل نگرفته و جای خود را پیدا نکرده است. ترجمه در جوامع دیگر نقش برجسته ای دارد . افرادی چون پارسونز و کوزر کار خود را با ترجمه آغاز کرده اند.

عضو هیات مدیره و دبیر کمیته زبان، در ادامه شرط حداقلی ترجمه را اشراف به زبان مبدا و مقصد دانست و به رابطه دیالکتیک میان زبان و اندیشه اشاره کرد و افزود: هرگاه اندیشه دقیق شود، زبان نیز دقیق می شود و برعکس. دانشجو باید دقیق گوش کردن، دقیق حرف زدن و دقیق خواستن را یاد بگیرد.

او ضمن تقدیر از شهرداری بابت همتی که در این راستا به کار بسته است، یادآور شد: شهرداری باید کتابهایی چاپ کند که در آینده نیز قابل استفاده باشد.

وی در ادامه به همکاری خود با شهرداری در ترجمه کتاب «مهاجرت و تباهی شهری» اشاره ای کرد و گفت: این کتاب به تجربه شهرهای جنوب آسیا و تاثیر مهاجرت در این شهرها می پردازد. از میان این شهرها توکیو تنها شهری است که مهاجرت سبب تباهی آن نشده است و نویسنده بیان می کند که باید از تجربه توکیو درس گرفت. توکیو با وجود اینکه پرجمعیت ترین شهر محسوب می شود، فاقد سه چیز بود که در بقیه شهرها وجود داشت: هوای آلوده، ترافیک و حاشیه نشینی. شهرداری نیز باید از چنین تجربه ها و کتابهایی استفاده کند و در انتخاب کتابهایی که کاربرد جدی داشته باشد، نیاز به یک پایگاه فکری دارد.

دکتر ارشاد ضمن بیان این نکته که با وجود اینکه واژه حاشیه نشینی از ادبیات جامعه شناسی دنیا بیرون رفته است اما در ایران هنوز استفاده می شود، گفت: باید واژگانی به کار برده شود که در زمان خود بار معنایی داشته باشد. برای مثال به جای واژه حاشیه نشینی از سکونتگاه فقرآلود استفاده کرد چرا که در این مناطق فرهنگ نیز فقرآلود است. او در پایان ابراز امیدواری کرد که همکاری ها با شهرداری ادامه داشته باشد.

* تهیه گزارش

• < قبلی
• بعدی >