(دکترای جامعه‌شناسی، استاد دانشگاه تهران)
هم‌راستا با پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
1-مهم ترین ویژگی جامعه ایران در تاریخ معاصر چیست؟
جامعه ایرانی بر خلاف تصوری که در اذهان مورد پذیرش قرار گرفته است، جامعه‌ای تک ساحتی نیست. جامعه‌ای چند بعدی و چند ساحتی است که به دلیل فقدان زیرساخت‌های مدنی، وضعیت "ناهموار" پیدا کرده است. ناهمواری این جامعه در روندهای عمده تاریخی آن که تحت عنوان "جامعه ایرانی" قابل فهم است، ریشه دارد. این جامعه، ایرانی است و متفاوت از دیگر جوامع. در نتیجه، آنچه که در گذر زمان و حوادث دنیای مدرن با آن همراه شده است، ساخت‌دهنده حیاتش شده‌اند. جامعه ایرانی جامعه‌ای کوتاه مدت یا جامعه استبدادی یا جامعه‌ای احساسی نیست. هر چند که در نگاه غیر تاریخی و غیر جامعه‌شناسانه به آن، صورت‌ها و نمونه‌هایی از کوتاه مدت، استبدادزده، عقب‌مانده، احساسی، و هیجانی در آن قابل دیدن است. بی‌اعتنای به فهم تاریخی و تاکید بر ظهور آنی این جامعه، هیچ در هیچ است و آماده مداخله نظام سیاسی یا گروه‌های سازمان یافته اقتدارگر است. به طور خاص، اگر ایران، جامعه‌ای کوتاه مدت بود، حوادث مهمی چون هجوم یونانیان و رومیان، حمله اعراب، تهاجم مغول‌ها، و مداخله‌گری‌های مکرر و طولانی کشورهای مقتدری چون انگلیس، روسیه، و آمریکا در قرن نوزدهم و بیستم می‌توانستند آن را به ویرانی رسانیده و قدرت هر نوع کنشگری و بازسازی مثبت را ازآن باز ستانند و میرایی سرنوشت ایران شود. با وجود همه فشارها و نابسامانی‌های پیش آمده، جامعه ایرانی در مسیر تغییرات عمده قرار گرفته و مدرن خواه‌تر از دیگر همسایگان و همطرازانش شده است. فشارهای بسیار وارد شده بر روح و جان این جامعه موجب نشده است تا از نفس بیفتد و دچار میرایی شود. در عوض، این فشارها، فرصت‌هایی در بازسازی و بازآفرینی اجتماعی و فرهنگی ایران فراهم ساخته است. البته بازسازی و نتایج مترتب بر آن، راحت و دلچسب و دلنشین نبوده است. رنج‌هایی چون انقلاب‌های دوگانه در دوره معاصر و تزاحم‌های درونی برایش در پی داشته که حاصل آن بروز "وضعیت ناهمواری"های متعدد است. در موقعیت ناهموار، جامعه ایرانی با منطق دوگانه فربهی جامعه و ضعف و در مسیر فروپاشی دولت استمرار یافته است. در نتیجه، می‌توان مدعی شد، اصلی‌ترین صفت و ویژگی جامعه ایرانی "فربهی" آن در مقابل "ضعف و در مسیر فروپاشی قرارگرفتن نظام سیاسی و دولت" است.
2-مهمترین تغییر اجتماعی ایران معاصر از دید شما کدام است؟
جامعه ایرانی سراپا از تغییر است. تغییرات ایجاد شده در ایران، هم به لحاظ فرم و صورت است و هم به لحاظ محتوای و کارکرد، در هم و متداخل و پیوسته با یکدیگر. از میان مجموعه تغییرات متداخل و پیوسته، "فردیت خودخواهانه" اصلی‌ترین آن است. این تغییر اساس بسیاری از تغییرات دیگر و شکل‌دهنده به تحولات اجتماعی در ایران آینده است.
3-چه مفهومی مهمترین خصوصیت تغییرات اجتماعی ایران را وصف می‌کند؟
مفهوم "جامعه ناهموار" در مقایسه با دیگر مفاهیم مطرح شده از طرف سیاستمداران، منتقدان اجتماعی و جامعه‌شناسان وضعیت ایران و روند تغییرات اجتماعی را وصف می‌کند.
4-روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران کدامند؟
روندهای عمده تغییرات اجتماعی به گونه‌ای رقم خورده است که حاصل آن، عبور از دوگانه دولت- ملت و ظهور دوگانه‌های متعدد اجتماعی است. اگر روند اصلی تغییرات بر اساس بقای دوگانه دولت – ملت صورت‌بندی میشد، ضمن تابعی بودن جامعه نسبت به نظام سیاسی، هر نوع تزاحم و پیوست بین عناصر نظام سیاسی در ایران حادثه‌ساز میشد و میرایی جامعه‌ای به طور مستمر پیش می‌آمد. در حالی که روند اصلی تغییرات بر اساس ظهور دوگانه‌های متعدد اجتماعی سامان‌یافته که به گسترش تزاحم‌ها و پیوندهای متعدد اجتماعی در سطح و عمق جامعه ایرانی انجامیده است. تزاحم و پیوستگی مستمر بین گروه‌های اجتماعی، بین نسل‌های متعدد، بین دینداران، بین حاشیه و مرکز، بین اقلیت‌های اجتماعی و ... اصلی‌ترین روندهای تغییرات است. مسیر تحقق نهادهای مدنی که دمکراسی و قانون‌گرایی را نمایندگی کنند به شکل پنهان و فراگیر وجود دارد.
5-برای شخص شما کدام خصوصیت این تغییرات امیدآفرین و کدام بیمآفرین اند؟
کاهش مسئولیت‌پذیری کنشگران مدنی با محوریت فردیت خودخواهانه با توجیه خستگی از کنشگری، تن دادن به گزاره برساختی تحت عنوان "جامعه ایرانی؛ جامعه استبدادی و عقب‌مانده" تغییر بیمآفرین و فربهتر شدن جامعه متعامل با ضعف و فروپاشی نظام سیاسی، امیدآفرینترین تغییر اجتماعی در ایران است.
مصاحبه‌کننده: آقای حسین نوری‌نیا
مدیر بخش اقتراح: آقای حسین نوری‌نیا
- توضیحات
- دسته: اقتراح درباره تحوّلات ایران
- آخرین به روز رسانی در 23 خرداد 1401