Menu

صلح، دموکراسی و حقوق ‌شهروندی

بنیامین صادقی*

صلح دموکراسی حقوق شهروندی1به مناسبت «روز بین‌المللی دموکراسی» نشستی با عنوان «صلح، دموکراسی و حقوق ‌شهروندی» به همت گروه جامعه شناسی صلح انجمن جامعه شناسی ایران و با همکاری دانشگاه تهران، کمیسیون حقوق بشر اسلامی و انجمن ایرانی روابط بین الملل روز دوشنبه 27 شهریور 1396 در سالن ابن خلدون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

دکتر شهیندخت مولاوردی دستیار رئیس ‌جمهوری در امور حقوق‌ شهروندی، دکتر محمدحسن ضیایی‌فر رئیس کمیسیون حقوق ‌بشر اسلامی ایران، دکتر صادق زیبا کلام استاد علوم ‌سیاسی دانشگاه تهران، دکتر محمدامین قانعی‌راد عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، دکتر خلیل میرزایی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن و مدیر گروه صلح و دکتر حسن امیدوار دبیر گروه صلح از سخنرانان این نشست بودند.

در ابتدای نشست حسن امیدوار به بیان مقدمه‌ای درباره نسبت صلح و دموکراسی و نیز اهمیت دموکراسی به عنوان یکی از مولفه‌های فرهنگ صلح در جهان معاصر و شرایط کنونی ایران پرداخت.

او گفت: پيشاپيش ضمن گراميداشت روز ٣0 شهريور، روز جهاني صلح به همه انسان‌های نيكخواه و صلح دوست، و سپاس از حضور سروران گرامي لازم است ابتدا در خصوص نسبت دموكراسي و گروه صلح انجمن جامعه شناسي نكاتي را عرض کنم.

  • مطالعات جامعه شناسي فرهنگ صلح، قلمرويي از دانش است كه راه هاي لازم براي مطالعات انتقادي را مي گشايد و مطالعات فرهنگي مي تواند امكان نقد مناسبات قدرت در جامعه را فراهم آورد.
  • مطالعات فرهنگي (جامعه شناختي فرهنگ صلح) مي خواهد به انساني تر شدن زندگي روزمره كمك كند.
  • پرسش اصلي پژوهشگران فرهنگ صلح حول اين محور عمده سامان مي يابد كه مطالعات فرهنگ صلح چه ساز و كار رهايي بخشي را براي نفي خشونت وجنگ به مردم عرضه مي كند؟ همانطور كه دوركيم مي گفت: «اگر جامعه شناسي (و اساساً مطالعه فرهنگ ) نتواند كمكي به اصلاح وضعيت سركوب گري و عقل گريزي در جامعه كنند، ارزش يك ساعت وقت گذراندن را هم ندارند» (كوزر،١٣٧٦).
  • جامعه شناسى صلح بر ضرورت اصلاح اجتماعى بر اساس هدايت علمى تاكيد مى نمايد.
  • جامعه شناسى صلح، به دنبال شناخت دانش نوين صلح و به كار گيرى آن به منظور بهبود شرايط همگان است.
  • جامعه شناسى صلح، رفاه انسان و پيشرفت جامعه را در نظر دارد.
  • جامعه شناسى صلح باور دارد كه خشونت و جنگ، نابرابرى هاى تصنعى را ايجاد مى نمايد و فقر و اختلافات طبقاتى را تشديد مى نمايد.
  • گروه صلح انجمن جامعه شناسى ايران دموكراسى را يكى از مولفه هاى مهم فرهنگ صلح مى داند و يكى از موانع اصلى صلح را الگوهاى خشن رفتارى حكومت هاى غير دموكراتيك مي‌داند.

از اين رو به دو نوع خشونت ساختارى كه گالتونگ از آنها تحت عنوان هاى:

١)بينوايي: گالتونگ بينوايى را به معنى محروميت از نيازهاى اساسى در زمينه هاى سر پناه، پوشاك، خوراك و آب مى داند.

٢)سركوب: اشاره به از دست دادن آزاديهاى انسانى براى انتخاب عقايد و اظهار علنى آن ها دارد.

به نظر ميرسد در كشور ما اين نوع خشونت هاي ساختارى بسيار آشناست و حتى داراى شدت بيشتر نيز مى باشد چنانچه در مورد مفهوم محروميت ما شاهد مشكلات بهداشت و هزينه درمان و عدم تامين هزينه هاى تحصيل فرزندان نيز مى باشيم.

وی افزود: گاستون بوتول جامعه شناس معاصر فرانسوى استقرار صلح و نفى خشونت را مهمترين مشكل عصر ما مى داند و الوين تافلر معتقد است كه دانايى بهترين استراتژى صلح طلبى است.

لذا با توجه به اينكه جامعه شناسى زير بناى همه علوم انسانى است، رسالت انجمن جامعه شناسى ايران است كه نقش و بستر مطالعات فرهنگى را براى برون رفت از انسداد ره يافت هاى مسائل اجتماعى بعنوان يك كاتاليزور و تسهيل كننده فراهم نمايد و امكان نقد مناسبات قدرت در جامعه را تسهيل و فراهم آورد.

سخنران بعدی این خلیل میرزایی بود که به بیان نظرات خود پرداخت و گفت: «صلح» و مفاهیم مرتبط با آن، چه در ایران و چه در فضای بین‌المللی، ادبیات ضعیفی دارد و 90 درصد این ادبیات حول مفهوم جنگ شکل گرفته است. به باور او آنچه مردم سالاری و شهروندی را به هم پیوند می‌زند، «حق‌مداری» است و دشمن مشترک آنها «جنگ» است. او معتقد است که صلح زمانی می‌تواند به عنوان مفهومی محوری جایگاه خود را بیابد که از وضعیتی مغلوب فاصله گرفته و نقشی غالب پیدا کند. وی همچنین تأکید کرد پیش‌شرط تحقق صلح، دموکراسی است.

مولاوردی: جریان سازی گفتمان صلح یک ضرورت جدی است

دستیار ویژه رئیس‌جمهور در امور حقوق شهروندی به عنوان دیگر سخنران این همایش گفت: جریان‌سازی گفتمان صلح یک ضرورت جدی است چراکه در نبود آن صلح پایدار به تاخیر می افتد.

شهیندخت مولاوردی با اشاره به روز جهانی صلح اظهار داشت: بین سه مفهوم صلح،حقوق شهروندی و دموکراسی رابطه ای وجود دارد. مفهوم دموکراسی یا مردم‌سالاری که از مردم با مردم و برای مردم است و روز بین المللی دموکراسی که حدود ۱۰ سال است گرامی داشته می‌شود جزء روزهایی است که باید برای جلب توجه به این مفهوم استفاده شود.

وی ادامه داد: امیدواریم در این زمینه بتوانیم مشارکت لازم را داشته باشیم و از تجارب جهانی استفاده کنیم. ما می‌توانیم به این مناسبت به عنوان فرصت نگاه کرده و بهره لازم را ببریم.

او افزود: وقتی از دموکراسی صحبت می‌شد، همیشه انتخابات و صندوق رای یادآوری می‌شود، این تمام دموکراسی نیست بلکه بخشی از آن است. ما در دموکراسی به استقلال و وضع قوانین و مرزها توجه می کنیم، سپس به عدالت در درون حکومت توجه می کنیم. نباید این نگاه باشد که الان همه چیز مطلوب است و ضعف و خلائی وجود ندارد.

دستیار ویژه رئیس‌جمهور در امور حقوق شهروندی همچنین خاطرنشان کرد: با وضعیت موجودی که در خیلی از کشورها وجود دارد، چه از بعد استقلال و عدم وابستگی به قدرت های بزرگ و چه از نظر درونی فاصله زیادی با وضعیت مطلوب داریم. به رقم اسناد بی‌شماری که در سازمان ملل به تصویب رسیده هنوز برای این‌که به این شاخصه‌ها برسیم فاصله زیاد است و جامعه بین‌المللی تلاش زیادی باید انجام دهد.

وی گفت: جریان‌سازی گفتمان صلح یک ضرورت جدی است، در نبود و فقدان صلح پایدار باید ببینیم چه شکاف‌هایی ایجاد شده که اگر صلح پایدار بود، آن شکاف‌ها ایجاد نمی‌شد. شعار امسال سازمان ملل «نقش دموکراسی در پیشگیری از مخاصمات» است. در اینجا رابطه صلح و دموکراسی را مشاهده می‌کنیم. در این روز فرصتی برای ارزیابی شاخصه‌ها ایجاد می‌شود. باید دید این شاخصه‌ها در کشورهای دیگر چگونه تحقق یافته است.

وی سپس تصریح کرد: از طرف دیگر چنین توجهی فرصتی برای شناخت ظرفیت ها در درون جامعه برای رسیدن به فرصت ها را فراهم می کند. در جامعه ما اگر به تنوع فرهنگی نگاه کنیم به سمت تحقق اهداف مورد نظر خواهیم رسید.

مولاوردی گفت: رشد معنادار جامعه مدنی و آگاهی مردم یکی از مهم ترین موضوعاتی است که باید نسبت به آن توجه اساسی داشته باشیم. سال گذشته شعار روز دموکراسی «فضا برای جامعه مدنی» بود، فضای مدنی نقش بسیار مهمی در جامعه بر عهده دارند. حکومت و جامعه مدنی باید شریک آینده‌ای باشند که مردم می خواهند.

وی همچنین ادامه داد: در مورد صلح با دو رویکرد مواجه هستیم، یکی این که فقط جنگ نباشد، دوم آن که نگاه مثبت به مقوله صلح وجود داشته باشد؛ که ما این موضوع را صلح پایدار می‌دانیم؛ چرا که تلاش می کند برای از میان برداشتن جنگ درون ومیان جوامع کاری انجام دهد و تلاش می کند خشونتی پدیدار نشود و اگر شد به طریق صلح آمیز برطرف شود.

وی اظهار داشت: اگر عدالت از یک جامعه‌ای رخت بربسته باشد به مرور صلح را به خطر می‌اندازد، در اینجاست که به الزامات ایجاد صلح پایدار پی می‌بریم. فراموش نکنیم که با تربیت و ارائه تعالیم و آموزه هایی که جامعه ما را تاب آور کند به این وضعیت و شرایط خواهیم رسید. در این جا نقش سازمان های مردم نهاد بسیار مهم است. جامعه مدنی می تواند در میان خلا موجود در حاکمیت و مردم بیاید و بین مردم و دولت حلقه واسطه باشد.

وی گفت: در کشور ما هنوز رویکردمان معطوف به صلح از نوع اول است و کمتر به سمت صلح پایدار رفته‌ایم. به نوعی از فقر ادبیات در این حوزه رنج میبریم. برای بر طرف کردن این خلا نقش آموزش و نظام آموزش و پرورش ما هم مهم است. در قانون اساسی ما هم ذکر شده که انسان حقوقی دارد که هیچ کس نمی تواند آن را از وی بگیرد. شهروندان ما هم حقوقی دارند که باید تلاش کنیم به آن برسند. ضمن این‌که ما شهروند را برخوردار از حقوق بشر می‌دانیم، مکلف است حقوق سایر شهروندان و حاکمیت را رعایت کند و از طرفی هم مکلف است مشارکت فعال و سازنده در زندگی اجتماعی داشته باشد. مشارکت در تصمیم گیری‌های سیاسی مربوط به حوزه حقوق شهروندی است. در این میان نقش نهادهای واسط مثل احزاب و سندیکاها بسیار مهم است که هرچه اجازه رشد داشته باشند حقوق شهروندی هم بیش‌تر رعایت می‌شود.

وی تصریح کرد: در مقابل اگر تمام تلاش دولت مردان مصروف مبارزه با این نهادها به جای تقویت آنها باشد به طوری که از فرایند تصمیم‌گیری کنار گذاشته شوند، آغازگر بحران‌هایی است که حقوق مردم در آن به مشکل می‌خورد.

وی افزود: تحقق حقوق شهروندی با احترام به حقوق بشر و حقوق اسلامی صورت می‌گیرد. در چهارچوب الزام رعایت حقوق بشر است که حقوق شهروندی هم رعایت می شود. در این میان بحث دیگری هم وجود دارد به نام شهروندی جهانی است که موضوع مفصلی است.

مولاوردی در پایان یادآور شد: امروز رئیس جمهور احکام وزرا را ابلاغ کرد، این احکام پیوستی دارد که یکی از آن ها رعایت حقوق شهروندی است، این الزام ما را امیدوار می کند که حقوق شهروندی را به مرحله عمل نزدیک کنیم. در این راستا همه کمک خواهند کرد. انتظارمان از دانشگاه ها این است که به این فرایند کمک کنند.

ضیایی فر: محققان برای فهم دموکراسی و حقوق بشر تلاش کنند

رئیس کمیسون حقوق بشر اسلامی گفت: باید برای فهم صلح و دموکراسی و حقوق بشر محققانی داشته باشیم تا درباره این موضوعات تحقیق کرده و تحلیل ارائه کنند.

محمدحسن ضیائی‌فر، رئیس کمیسون حقوق بشر اسلامی در همایش «صلح، دموکراسی و حقوق شهروندی» اظهار کرد: در شرایطی راجع به صلح، دموکراسی و حقوق بشر اسلامی صحبت می‌کنیم که در کشور ما بعضا این نظر وجود دارد که این واژه‌ها وارداتی است و ربطی به ما ندارد و گاهی پیشنهاد جایگزینی این واژه‌ها هم داده شده است.

وی ادامه داد: طلبه‌های دهه ٨٠ تلاش می‌کردند با جایگزینی کلمه حقوق شهروندی جای کلمه حقوق بشر را بگیرند. همین موضوع را هم در مورد کلمه دموکراسی می‌بینیم، اصولا می‌گویند یا کلمه این‌چنینی را مطرح نکنیم، یا کلمه‌ای خلق کنیم و یا اگر نمی‌شود، قیدهایی به قبل و بعد واژه اضافه کنیم. در مورد صلح هم همین است. مثلا می‌گویند صلح را تنها به کار نبرید؛ مگر آن که بگویید صلح عادلانه.

ضیائی‌فر ادامه داد: بحث کردن درباره این که ما چه استفاده‌ای از این واژه‌ها می‌توانیم بکنیم، می‌تواند پا در کفش کسانی باشد که با استفاده این واژه‌ها مشکل دارند. به همین دلیل است که رییس جمهور قبلی تاکید داشت به جای توسعه از کلمه تعالی استفاده کند.

وی گفت: تحلیل حقوقی اغلب به بررسی هنجارها و قواعد حقوقی وابسته است. باید برای فهم صلح و دموکراسی و حقوق بشر محققانی داشته باشیم تا درباره این موضوعات تحقیق کرده و تحلیل ارائه کنند. به لحاظ تخصصی آنچه از حقوق می‌گوییم، عمدتا از ادبیات جنگ جهانی دوم به بعد است.

ضیائی‌فر افزود: نقطه شروع اسناد بین‌المللی مورد اجماع که این مفاهیم در آن وجود دارد، اعلامیه جهانی حقوق بشر است؛ چراکه صلح دموکراسی، حق‌ها و آزادی‌های بشر را هم آرمان می‌داند و هم به معنای هنجار حقوقی به آن اشاره شده است.

او در ادامه به تشریح آخرین دستاوردهای دولت‌ها در سازمان ملل در ارتباط با مضوعات حقوقی پرداخت و گفت: امروزه در نظام جهانی محدوده حقوق بشری را باید رعایت کرد. در اعلامیه حقوق بشر آمده است هر فردی در قبال جامعه‌ای مسئولیت خواهد داشت که آن جامعه زمینه رشد را برای او ایجاد کرده باشد. فرایند تفسیر محدوده‌های حقوق شهروندی، دموکراسی و ارزش‌های دیگر باید با رعایت ارزش‌ها که زمینه‌ساز رشد افراد در یک شرایط دموکراتیک است، باشد.

صادق زیبا کلام: مفاهیم دموکراسی و حقوق شهروندی از دوره مشروطه وارد ایران شده است

صلح دموکراسی حقوق شهروندی2صادق زیبا کلام به عنوان سخنران دیگر در نشست گفت: مشروطه خواهان متمم قانون اساسی را نوشتند زمان امضا محمدعلی شاه گفت: «اجداد من قدرت را با ضرب شمشیر گرفتند این حقه بازی ها را کنار بگذارید اگر می‌توانید از من قدرت را پس بگیرید» و دو سال بعد مجلس را به توپ بست. در حال حاضر الفبای شاه قاجار کنار گذاشته شده و با زبان دیپلماسی همان جملات گفته می شود. صدور انقلاب، امریکا ستیزی همه شاید مفاهیمی هستند که نفرت از واژه‌های صلح، حقوق بشر، جامعه مدنی، دموکراسی را پنهان می‌کند.

زیباکلام گفت: هیچ چاره‌ای نداریم؛ جز این که به مفاهیم اولیه انقلاب بازگردیم. لازم است که اهداف امام خمینی را در خصوص انقلاب مطالعه کنیم.

زیباکلام در سخنان خود گفت: باید در اینجا از کسانی که مورد جفا قرار گرفته اند، تقدیر کرد. صلح، دموکراسی و حقوق شهروندی از مفاهیم جدیدی هستند که با انقلاب مشروطه وارد ایران شدند و بنا بر دلایلی که می دانیم با استقبال هم مواجه نشدند این مفاهیم قبل از دوران مشروطه به این معنا وجود نداشتند.

استاد دانشگاه تهران با توجه به دموکراسی عنوان کرد: دموکراسی روی سه ستون استوار است و یک جامعه ای که به دنبال دموکراسی است یا دموکراسی در آن برقرار است باید این سه اصل را داشته باشد تا بدانیم دموکراسی در آن جامعه وجود دارد. ابتدا اینکه عزل و نصب حکومت با نظر مستقیم مردم است، دوما قدرت و حکومت اختیارات مطلق ندارند و سوم حکومت در مورد تصمیم گیری‌های خود توضیح بدهد. در چنین نظامی دموکراسی جریان دارد.

زیباکلام افزود: برای مثال ممکن است که ترامپ بخواهد قوانینی را وضع کند اما اگر این حکم در تناقض با ساختارها باشد، قاضی فدرال این حکم را نمی پذیرد یا تونی بلر با اینکه بسیار قدرتمند است وقتی که می‌خواهد لایحه‌ حمله به عراق را به مجلس ارائه بدهد مجلس ساعت ها درباره آن بحث و‌ گفت‌وگو می‌کند و در نهایت با آن مخالفت می‌کند.

او ادامه داد: بنابراین بحران یا اتفاقی که رخ می‌دهد باید در کنگره و مجلس مورد بررسی قرار بگیرد. هر جامعه‌ای که دموکراسی در آن جریان دارد این سه اصل پایه‌های اساسی دموکراسی آنرا می سازند.

قانون اساسی توسط حقوقدان‌ها نگاشته نشده است

زیباکلام افزود: بیایید پناه ببریم به قانون اساسی اما بدانیم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران توسط حقوقدان‌ها نوشته نشده است. عبارات زیبایی در قانون اساسی به کار برده می شود اما بسیاری از مواردی که در کشورهای دیگر حل شده را حل نکرده است.

این استاد دانشگاه گفت: مشکل فقط در قانون اساسی نیست، از همان روزی که مفاهیم حقوقی وارد ایران شدند با مقاومت اصحاب قدرت هم روبه رو شدند. وقتی اجداد ما در مجلس اول قانون را نوشتند محمدعلی شاه شمشیر را برای مشروطه خواهان از رو بست. روزی که متمم قانون را بردند امضا کنند متمم را انداخت کناری و گفت اجداد من قدرت را با شمشیر گرفتند اگر می‌توانید شما هم همین کار را بکنید.

او توضیح داد: کسانی که به طور کلی با مفاهیمی مثل مشروطه و دموکراسی مخالف بودند اما محمدعلی شاه به طور مستقیم با آنها به مخالفت پرداخت اما کسانی که امروز با این مفاهیم مخالف هستند به شکل دیپلماتیک تری مخالفت خود را ابراز می کنند. برای مثال می گویند باید این مفاهیم مثل دموکراسی یا حقوق بشر بومی سازی شود. چاره ای نداریم که به مفاهیم اولیه انقلاب بازگردیم

زیباکلام گفت: ما هیچ چاره ای نداریم جز اینکه به مفاهیم اولیه انقلاب بازگردیم. روزنامه های اول انقلاب یا پیش از آن را بخوانید که سیاستمداران می گفتند ما برای چه با رژیم شاه مبارزه می کنیم.١٢٠ مصاحبه امام خمینی را تا پیش از پیروزی انقلاب بخوانید. از او می پرسیدند علت مبارزه با نظام شاه چیست؟ نظام اسلامی که شما می خواهید برپا کنید چگونه است؟ با مارکسیست ها و بهایی‌ها چگونه برخورد می‌کنید؟ با زنان، منتقد و مخالف خود چگونه رفتار می‌کنید؟

وی تصریح کرد: فکر می‌کنید در آن ١٢٠مصاحبه امام چند بار گفته اند که مبارزه با شاه مهم نیست و ما باید با آمریکا و با غرب مبارزه کنیم. تنها یکی دوبار اسم آمریکا وسط می آید ایشان می گوید من نمی دانم که چرا کارتر از شاه حمایت می کند در حالی که مردم شاه را نمی خواهند.

سپس دکتر قانعی‌راد به عنوان سخنران پایانی این نشست گفت: عدالت به تنهایی محل توجه نیست بلکه باید پرسید که چقدر عدالت توانسته به صدای گروه‌های حاشیه‌نشین بازتاب دهد؟ به زعم او، ما در جامعه شاهد تفاوت هستیم و مادامی می‌توان از عدالت سخن گفت که جامعه به سطحی از رشد برسد که ما بتوانیم متفاوت باشیم و این تنوع پذیرفته شود. و مجدداً پرسید چطور می‌شود که متن حقوقی در نظر، «تنوع» را بپذیرد اما در عمل، همواره جریان خاصی میدان‌دار باقی بماند؟

قانعی‌راد دموکراسی را «فرم» و حقوق ‌شهروندی را «محتوا» دانست و ادامه داد: فرم بر محتوا اولویت دارد و به نام حقوق‌ شهروندی نباید دموکراسی را به حاشیه راند و به تعبیری از اولویت «دموکراسی» بر «حقوق ‌شهروندی» سخن گفت.

در پایان حاضران همایش به پرسش و پاسخ و ابراز نظرات با سخنرانان پرداختند و قطعاتی از موسیقی به شکل زنده برای حاضران اجرا گردید.

 

*تهیه گزارش

 

اخبار مرتبط:

 

 

توضیحات
زیر مجموعه: گزارش نشست ها
دسته: گزارش نشست گروه‌ جامعه‌شناسی صلح
آخرین به روز رسانی در 22 مهر 1396