به مناسبت «هفته کتاب» معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه گیلان با همکاری و دفتر انجمن جامعه شناسی در دانشگاه گیلان؛ روز سه شنبه 30 آبان 1396 نشست علمی نقد و بررسی کتاب «معمای هابرماس» را با حضور محمدرضا غلامی (عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه گیلان) برگزار نمود.

در ابتدای این نشست دکتر علی یعقوبی (عضو هیات علمی دانشگاه گیلان و مدیر دفتر انجمن جامعه شناسی ایران در آن دانشگاه) نکاتی در خصوص تاثیر متفکران آلمانی از قبیل هانری کربن، وبر، زیمل، هایدگر، لویناس، هابرماس و... در تخیل فلسفی، جامعه شناختی و بطور کل علمیِ ایران پرداخت. وی هسته اصلی بحث های هابرماس را سیستم و زیست جهان دانست که سایر مفاهیم وی تابعی از مفاهیم مذکور است.

سپس دکتر غلامی بحث خود را آغاز کرد و گفت: خواندن آثار یورگن هابرماس به چند دلیل عمده دشوار است. هابرماس فیلسوفی است که در بهترین سنت آلمانی تعلیم دیده و آثارش را با تکیه بر این سنت فلسفی می‌نویسد و از مخاطبانش نیز انتظار دارد که از سنت مذکور آگاه باشند. علاوه بر فلسفه، هابرماس از جامعه‌شناسی، نظریه سیاسی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها نیز سررشته دارد. واژگان و مفروضات این رشته‌ها در آثار هابرماس وارد شده و خواندن آنها را دشوارتر ساخته است. همچنین وی در قالب سبکی انتزاعی و مفهومی می‌نویسد؛ سبکی که می‌توان آن را فلسفی نیز نامید. از طرف دیگر، درگیری هابرماس با نوعی نظریه‌پردازی کلان به این دشواری دامن می‌زند. او از استدلال‌های انتزاعی و مفهومی استفاده می‌کند و نظریاتش به جای اینکه درباره فلان پدیده یا معضل خاص اجتماعی باشد، به مباحث کلی‌تری چون جامعه، زبان، قانون و دموکراسی می‌پردازد. نهایتاً اینکه، دشواری آثار هابرماس به زبان نوشتاری وی برمی‌گردد. او با جملات طولانی و مملو از مفاهیم نظری می‌نویسد، بنابراین سبکش به گونه‌ای است که درک آثارش را در اولین مرتبه خواندن دشوار می‌سازد.
وی به تحلیل کتاب معمای هابرماس پرداخت و گفت: لاسه توماسن در کتاب «معمای هابرماس» می‌کوشد تا آثار هابرماس را مفهوم سازد. هدف این کتاب یافتن تناقضات و اشتباهات موجود در آثار هابرماس نیست، بلکه به نوعی بازسازی همدلانه آثار اوست. بدین منظور، توماسن نوشته‌های وی را در تقابل با مباحث فلسفی و بسترهای سیاسی‌ قرار می‌دهد که هابرماس با آنها درگیر بوده است. همچنین در این کتاب برخی از مفاهیم و عبارات کلیدی هابرماس به‌ دقت توضیح داده می‌شود و نویسنده به منظور روشن ساختن نکات نظری‌تر، از آثار سیاسی‌تر وی نیز بهره می‌گیرد. نهایتاً بخش‌های مختلف آثار هابرماس به یکدیگر مرتبط می‌شود و با دیدگاه سایر متفکران مقایسه می‌شود تا از دل این شباهت‌ها و تفاوت‌ها موضع شخص وی مشخص شود.

کتاب معمای هابرماس مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در آثار هابرماس و نیز مهم‌ترین جنبه‌های آن موضوعات را در ‌بر می‌گیرد. در فصل اول، دیدگاه هابرماس در برابر سایر نظریه‌پردازان انتقادی بررسی می‌شود. هابرماس به نسل دوم نظریه‌پردازان انتقادی مکتب فرانکفورت تعلق دارد و آثارش، در تقابل با نظریه‌پردازان نسل اول این مکتب علی ‌الخصوص آدورنو و هورکهایمر، بررسی می‌شوند. تاثیرپذیری هابرماس از آنها و نیز نقد وی بر آنها نیز از مباحث مطروحه در فصل نخست هستند. در پایان فصل نخست عبور هابرماس از نظریه انتقادی نسل اول مکتب فرانکفورت و چرخش او به سمت فلسفه بین ‌الاذهانی که زبان و ارتباطات را نقطه شروع می‌داند، مورد مطالعه قرار می‌گیرد. فصل دوم، به معرفی نوشته‌های هابرماس در باب حوزه عمومی می‌پردازد و این موضوع را تحلیل می‌کند که هابرماس با استفاده عمومی از خرد می‌تواند برخی از مسائل مرکزی فلسفه، اخلاق، سیاست و قانون را حل‌ و فصل کند. تاکید بر استفاده عمومی از خرد با تاکید بر زبان و ارتباطات و نیز با صورت‌بندی مجدد خودآیینی در قالب دموکراسی مشورتی مرتبط است. فصل سوم به بررسی کنش ارتباطی اختصاص دارد. نویسنده در این فصل، با تبیین مفاهیم کنش ارتباطی و عقلانیت به این موضوع پرداخته که چطور این مفاهیم در نظریه پراگماتیک صوری زبان ریشه دارند. تمایز بین سیستم و زیست‌جهان و مستعمره ‌سازی زیست‌ جهان نتیجه اصلی نظریه کنش ارتباطی است. بر پایه این ایده، سیستم‌هایی نظیر دولت و بازار، عرصه‌هایی را که معمولاً از طریق قدرت و پول منسجم نمی‌شوند استعمار می‌کنند و باعث می‌شوند در سطح جامعه ازخودبیگانگی به وجود آید. هابرماس می‌کوشد تا از طریق نقد رویه‌های معاصر بوروکراتیک شدن و بازاری شدن جامعه، نظریه انتقادی را روزآمد کند.

او افزود: هابرماس بر پایه نظریه عقلانیت ارتباطی، اخلاق گفتمان (یا تا حدودی نظریه گفتمانی اعتبار) را مطرح می‌کند. این موضوع در فصل چهارم بررسی می‌شود. در این فصل نظریه اعتبار هابرماس، از جمله اعتبار هنجارهای اجتماعی تبیین می‌شود. به ‌زعم هابرماس، حق هنجاری آن چیزی است که مردم در قالب گفتمانی به آن دست یابند که در آن گفتمان، نابرابری و سلطه وجود نداشته باشد و از هرگونه اجبار یگانه نیروی استدلال بهتر حاکم نیز فارغ باشد. هابرماس استدلال می‌کند که در موضوعات هنجاری از نوعی عینیت می‌توان سخن گفت و این چنین خودش را از سایر اندیشمندان پست‌ مدرن متمایز می‌سازد. همچنین غایت‌ شناسی را مردود می‌داند و معتقد است که اخلاق گفتمانی‌اش نظریه‌ای غیرهستی ‌شناختی است و در آن حق بر خیر اولویت دارد. او در این حوزه موضع خودش را از محافظه‌ کارانی که قائل به خیر اجتماع و اولویت آن بر حقوق افراد هستند، متمایز می‌کند. هابرماس همواره با مباحث سیاسی درگیر بوده است و این مساله‌ با مفهوم سیاسی فلسفه‌ اش هماهنگ است. اما فقط از اواسط دهه ۱۹۸۰ به این‌سو، مشتاقانه در نهادهای سیاسی سخنرانی می‌کند و این کار را در راستای مفهوم دموکراسی گفتمانی انجام می‌دهد و آن را از خلال نظریه دموکراسی مشورتی و قانون صورت ‌بندی می‌کند. فصل پنج بر این موضوع متمرکز است. ایده مرکزی این فصل آن است که قانون هنگامی مشروعیت می‌یابد که مخاطبان آن همان مولفانش باشند. بنابراین ایده مرکزی، همان خودآیینی یا خود‌قانونگذاری است، البته این امر باید عقلانی باشد و مشورت عنصر مرکزی آن دانسته شود. اگر هر فرد متاثر از قانون این فرصت را داشته باشد که به فرآیند مشورت منتج به قانونگذاری وارد شود، می‌توان از خودمختاری مشورتی سخن گفت. عقلانیت و مشروعیت در بطن ارتباطات و گفتمان قرار دارند. فصل ششم به بررسی سه موضوعی می‌پردازد که از اواسط دهه ۱۹۹۰ در مرکز توجه هابرماس بوده است. نخستین مساله‌ به دولت-ملت مربوط می‌شود. هابرماس استدلال می‌کند که نهادهای دموکراتیک فراملی، چه در سطح اروپا و چه در سطح جهانی، باید توسعه پیدا کنند. موضوع دوم، نقش مذهب در جوامع معاصر است. او در نوشته‌هایش راجع به تساهل، سکولاریسم و مذهب، استدلال می‌کند که بنا بر مفهوم پساسکولاریسم، مذهب قویاً معادلی برای گفت‌وگو بر پایه خرد در نظر گرفته می‌شود. نهایتاً موضوع سوم به چالش‌های ناشی از تکنولوژی‌های جدید ژنتیکی برای فهم ما از انسان خودمختار می‌پردازد. بنابراین، در فصل ششم نشان داده می‌شود که هابرماس چطور نظریات مربوط به کنش ارتباطی، اخلاق گفتمان و دموکراسی مشورتی‌ خود را به موضوعات مشخص‌تر جوامع معاصر مرتبط می‌کند.

در پایان این نشست دکتر یعقوبی متن و ترجمه  کتاب را سلیس و روان و قابل فهم برای مطالعه کنندگان دانست و گفت: مطالعه روان و سلیس متن آن را برای رشته های علوم اجتماعی، سیاسی و سایر رشته های میان رشته ای سودمند می کند، اما مقدمه مترجم در ابتدای کتاب و نیز افزودن نمایه (در قالب فهرست اعلام و مکان) ارتباط خواننده را با متن تسهیل می کند.

این جلسه با پرسش و پاسخ حاضران به اتمام رسید.