فرزاد اصل مرز*

نشست نقد و بررسی فیلم «نمایش ترومن» روز یک شنبه مورخ 21 آبان ماه 1396 توسط انجمن علمی علوم اجتماعی و دفتر انجمن جامعه­ شناسی ایران در دانشگاه گیلان با حضور دانشجویان و علاقمندان در تالار حکمت این دانشگاه برگزار شد.

 پس از نمایش این فیلم دکتر حسن چاوشیان عضو هیات علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه گیلان آنرا مورد نقد و بررسی قرارداد. او در ابتدای بحث خود گفت: فیلم «نمایش ترومن» مظهر یا عصاره جمع شدۀ تمام نظریه­ های بدبینانه و منفی­ بافانه دربارۀ رسانه­های مدرن در جامعه­شناسی است. به­طور مثال براساس نظریۀ صنعت فرهنگ آدرنو، رسانه­های مدرن، کارشان آلت ­دست ­کردن توده­ها، تحمیق توده­ها و خوراندن ارزش­ها و معناهای مورد نظر نظام سرمایه­داری جدید به مردم است؛ یعنی ما در یک جهان فرا واقعی که توسط رسانه ها خلق شده زندگی می کنیم و یک جبریت تکنولوژی در جامعه حاکم است  که با خود تبعاتی به همراه دارد که نمی توانیم از آن دور شویم و یا به­ طور مثال نظریه­ های جدیدی مثل، نظریۀ بودریار، که مستقیم بر کارگردان فیلم نیز تاثیر داشته است. در نظریه بودریار، رسانه ها (بخصوص تلویزیون) یک فرا واقعیت روی صفحه تلویزیون خلق می­کنند. این واقعیت را از واقعیتی که در آن زندگی می­ کنیم واقعی­تر  نشان می ­دهند و واقعیت‌های زندگی ما را در خودش هضم می­کنند و از بین می برند و یک نظام جدیدی خلق می­ کنند که ما در آن زندگی می­ کنیم. تمام رویدادهای زندگی ما را برنامه تلویزیون، چهره های تلویزیونی و این رویداد ها می سازند. این فیلم بیان این است که همین مسیری که در این نظریه ها گفته شده اگر جلو برود ممکن است به این امر منجر شود.

وی گفت: مارشال مک لوهان (نظریه ­پرداز رسانه) جمله ای دارد که می گوید رسانه همان پیام است. منظور این است که شکل یک رسانه و سازمان یک رسانه مهمتر و تاثیر­گذارتر از محتوای برنامه ­ای است که پخش می کند. بنابراین اصلی ترین چیزی که یک رسانه برای جامعه می­آورد خودش است نه چیزهایی که پخش می­کند. برای مثال تلویزیون اختراع می­ شود، شکل تلویزیون که یک قاب است قرار است که برنامه ­ای پخش کند خودش حاوی پیام است. در حقیقت بیان این نکته است که تلویزیون نقش پخش­ کنندگی و فعال بودن را بر عهده دارد و مخاطبین پذیرنده و منفعل هستند. درحقیقت مخاطبین تاثیری بر روی ارایۀ برنامه­ ها ندارند و صرفاً مصرف­ کننده هستند. قرار بر این است که فرد زمانی که در مقابل تلویزیون می نشیند به او خوش بگذرد یا این که قرار بر این است که از دنیا اطلاع پیدا کند. در واقع یک ماجرای مادام العمر و جریان بی وقفه در حال گذار است.

عضو هیات علمی دانشگاه گیلان ­ادامه داد: نظریه های برگرفته از رسانه مثل نظریه بودریار و مک لوهان که تعلق خاطر به مکتب فرانکفورت دارند نظریه های جبرگرایانه ای هستند یعنی چه بخواهیم و چه نخواهیم تکنولوژی با خود تبعاتی به بار می آورد اما این نظریه ها یک بیس (پایه) مشترک با کارکرد گرایی دارند. کارکردگراها معتقدند که عناصر اجتماعی کارکردهایی دارند و تبعاتی به دنبال می آورند، آن کارکردها به واسطۀ ویژگی­هایی که دارند برای جامعه مفید هستند ولی فرانکفورتی­ها برعکس کارکردگرایان معتقد هستند که کارکردها برای جامعه مضر هستند اما چاره ای جز وارد آمدن این کارکردها نیست؛ یعنی رسانه مضر است اما چاره­ای جز وارد کردن رسانه­ها وجود ندارد.

انسان­ها در برابر رسانه یک­ دست نیستند بلکه گونه ­های مختلفی از آدمی وجود  دارد: حال انتقادی که بر این دست از نظریه­ها از طرف دریافت کننده ­ها (مخاطبین) وجود دارد این است که این نظریه ها مردم و مخاطبینی که تلویزیون تماشا می­کنند یا به سینما می روند، هالوی فرهنگی فرض کرده اند. ولی واقعیت این نیست. مردم توده­ای  یک دست مثل هم نیستند. در یک جمعیت مخاطب برنامه­ های تلویزیون (تماشاگران ترومن هم از تیپ شخصیت های متفاوت مثل یک شخص در وان حمام، یک پیرزن و پیرمرد روی کاناپه، یک سرایدار، یک دانش آموز و .... بودند) هزاران هزار شکل، فکر، شخصیت، ایده، ارزش و جهت­ گیری وجود دارد و هزاران شکل با این گونه برنامه ها برخورد می شود، پس مردم  هالوی های فرهنگی نیستند و آن چیزی را که دریافت می­کنند، قبل از اینکه دریافت کنند، تفسیر و معنی می­کنند و در برابرش موضع می­ گیرند. افرادی که در این فیلم خیره تلویزیون شدند و نمایش ترومن را  نگاه می‌کنند انگار که خودشان زندگی نمی کنند و فقط محو زندگی ترومن شده اند ظاهرا واقعیت زندگی ترومن برای آنان بیش از واقعیت زندگی خودشان اهمیت دارد این که بودریار می گوید تلویزیون فرا واقعیت است یا جمله ای که کارگردان این فیلم به ترومن می گوید تو حقیقتی غیر از این چیزی که من برایت در این دنیا درست کردم نخواهی یافت یعنی اینکه کل حقیقت بر روی صفحه تلویزیون است و زندگی آنجا جریان دارد و ما هم به عنوان تماشاگر همراه با آنان می خندیم و گریه می کنیم عشق، بچه دار شدن را تجربه می کنیم یعنی در واقع افراد در فیلم تجربه می کنند و ما تماشا می کنیم ظاهرا افراد در تلویزیون در حد نهایی خودش امکان هر نوع تجربه ای را از بینندگان خلع می کنند و تجربه ها فقط در صفحه تلویزیون رخ می دهد.

دکتر چاوشیان در پایان بحث افزود: در این فیلم یک نگاه مذهبی نیز وجود دارد؛ یعنی نگاه از آسمان به سمت ترومن می‌آید گویی خدا با او صحبت می‌کند. ظاهرا ترومن فریب خورده و همه در حال تماشای آن هستند ولی همه افراد نقش فریب خورده را دارند و تنها  فرد واقعی که زندگی می­کند خود ترومن است به دلیل این که بقیه فقط دنبال کنندۀ زندگی ترومن هستند و همه مردم تماشاچی صرف آن هستند و مردم چیزی جز تماشا ندارند ولی در واقعیت این گونه نیست، این فیلم به نوعی ضد آرمان شهر است یعنی این که شاید رسانه در آینده به چنین سلطه ای برسد ولی ظاهرا دنیایی که ما می شناسیم این گونه نیست ممکن است فردی بیست و چهار ساعته مقابل تلویزیون بنشیند اما این به معنای آن نیست که او هالوی فرهنگی است.

*تهیه گزارش

 

• < قبلی
• بعدی >