نشست روز دوشنبه مورخ 5 آبان ماه 1393 کارگروه جامعه شناسی فیلم و سینمای انجمن جامعه شناسی ایران، به موضوع «تصویر دو ستاره در سینمای ایران: مطالعه موردی نیکی کریمی و هدیه تهرانی در دهه 1370 » اختصاص داشت و در آن الهام گوهریان، کارشناس ارشد علوم ارتباطات از دانشگاه علامه طباطبایی، نتایج پژوهش خود را ارائه کرد.

چکیده این بحث را در ادامه می‌خوانید.

ستاره‌ های سینما از ارکان مهم ارتباطی سینما، این هنر- رسانه هستند. در تاریخ سینمای ایران و جهان بازیگران فراوانی در فیلم‏های سینمایی حضور داشته ‏اند و احیاناً به شهرت نیز دست یافته‌ اند، اما میان آنان عده بسیار کمی‏ به ستاره تبدیل شده ‏اند، علت ستاره شدن برخی بازیگران را نمی ‏توان تنها به فیزیک بدنی و زیبایی چهره و نوع پوشش آنان محدود کرد، چرا که بیشتر بازیگران در زمنیه های ظاهری شاخص هستند اما همه آنها ستاره نمی شوند. همچنین نمی‏ توان ستاره شدن بازیگران را نتیجه تبلیغات شرکت‏ های بزرگ فیلم ‏سازی دانست. چرا که تاریخ هالیوود و همچنین تاریخ سینمای کشورهای دیگر پر است از بازیگرانی که به رغم سرمایه گذاری‏ های کلانی که روی آنها انجام شده است، به شهرت و محبوبیت نرسیدند. این تحقیق به دنبال پاسخ به این سوال است که چگونه بعضی بازیگران از دیگر بازیگران پیشی می ‌گیرند و به ستاره تبدیل می‌ شوند.

رویکرد نظری پژوهش بر پایه نظریه ایدئولوژیک «ریچارد دایر» پیرامون ستاره‌ های سینما بنا شده است. دایر پژوهشگر بریتانیایی از اندیشمندانی است که درباره ایدئولوژی و کارکرد آن در سینما بحث کرده و کتاب «ستارگان»، اثر معروف خود در این زمینه را نیز با همین رویکرد منتشر ساخته است، به عقیده‏ او، جاذبه ستارگان محصول معانی خاصی است که ستاره در خود دارد و ستارگان همانند نشانه ‏های تصویری‏ هستند که با خود معانی ایدئولوژیک حمل می‏کنند. دایر ستارگان سینما را همچون متنی‌ می ‌ببیند متشکل از تصاویری که هر یک مجموعه ‏ای از نشانه‏ ها را شامل می ‏شوند و معانی ایدئولوژیک مشخصی را منتقل می‏ کنند.

برای فهم معنای ستاره در سینمای ایران و نسبت آن با شرایط اجتماعی دوران ستاره ‌ها، فیلم‏ های دو ستاره سینمای بعد از انقلاب ایران؛ هدیه تهرانی و نیکی کریمی تحلیل شده‏ اند.روش تحلیل فیلم‏ ها تحلیل محتوای کیفی با تکنیک نشانه‏ شناسی سوسوری و واحد تحلیل صحنه است. بدین صورت که در مورد هر صحنه‏ انتخابی، نشانه ای را مشخص کرده‏ ایم و سعی کرده‏ ایم معنای نهفته در آن را شرح دهیم. و همچنین به پیوندهای جانشینی و همنشینی در رابطه با ستاره پرداخته‏ایم.

تصویر زن بیشتر سنتی و زن بیشتر نوگرا

نتایج تحلیل‌ها نشان داد که نیکی کریمی در فیلم‏ هایش بیشتر منفعل و خانه‏ دار است که حضور بیشتری در خانه دارد، او همچنین صاحب توانایی‏ هایی است که در خانه بروز یافته‏ اند مانند خیاطی و آشپزی. زنی دارای ارزش ‏های معنوی است، بیشتر متعلق به خانواده ‏ای با وضع مالی پایین، ملتزم به سنت‌ های خانواده و متاهل است. پوشش او بلوز و دامن و مانتوهای بلند است. از این رو وی زنی بیشتر سنتی نامیده شد.

هدیه تهرانی در فیلم‏ هایش بیشتر نقش اول فیلم، فعال، شاغل، توانمند در اجتماع، مادی‏ گرا، در خانواده‏ ای با وضع مالی خوب، بالاتر از مرد اول فیلم، راحت در ارتباط ‏گیری با مردان، غیر‏ ملتزم به سنت ‏های خانواده، مجرد، مستقل، دارای اعتماد به نفس و جسارت بالا و پوشش متفاوت است از این روی وی زنی بیشتر نوگرا نامیده شد.

ظهور یک ستاره، اوج گرفتن او، افول او و همینطور تغییر تصویر ستاره همگی با شرایط اجتماعی دوران ستاره و در واقع با معنایی‏ که مخاطبان از ستاره دریافت می‏ کنند، ارتباط دارد. ممکن است بازتاب شرایط جامعه باشد، ممکن است اعتراضی به شرایط باشد و یا بر تناقضات سرپوش بگذارد. در هر صورت عنصر «زمان شایسته» نیز در شکل‏ گیری تصویر ستاره نقش ویژه‏ ای دارد، تصویر نیکی کریمی و هدیه تهرانی در فیلم‏ هایشان به عنوان ستاره‏ های زن سینمای بعد از انقلاب ایران، با شرایط سیاسی و اجتماعی دوران ظهور و اوج خود ارتباط دارند و آنها توانسته ‏اند با شخصیتی مناسب زمانه خویش به ستاره تبدیل گردند. قبل از حضور نیکی کریمی در سینما و در دهه شصت زن‌ها غایب بودند و حضوری در فیلم‏ها نداشتند و زن ‌هایی هم که در فیلم‌ ها به ایفای نقش می ‌پرداختند حضوری ستاره‌ گون نداشتند و حضور و بروز آنها جدی نبود. با بازی نیکی کریمی در فیلم عروس همه این قواعد شکسته شد و در شرایطی که حالا زنان می‏‏ توانستند بهتر از قبل در جامعه حضور داشته باشند، در فیلم‏ها هم حضور ستاره‏ گونه‏ای پیدا کردند و نیکی کریمی مطابق با زنان جامعه خود در فیلم‏ها تصویر زنی را ارائه می‏داد که بیشتر سنتی بود، زنی که از شرایطی سنتی برمی‏ خاست اما با آگاهی ‏ای که داشت به دنبال تغییر شرایط بود. این آگاهی به دنبال تغییر جامعه ایران بدست آمده بود. تغییرات بسیاری در ساختار جامعه ایران به وجود آمد از جمله افزایش امکانات ارتباطی، افزایش میزان باسوادی. که باید گفت بالارفتن میزان باسوادی زنان و مشارکت آنها در جامعه از مهم ‌ترین این تغییرات بود. نیکی کریمی در دوران انتقالی در سینمای ایران متولد شده است. وی به عنوان اولین ستاره زن سینمای بعد از انقلاب ایران پس از دوره ‏ای که زن ‌ها در فیلم ‌ها حضور نداشتند یا حضور آنها بسیار حاشیه‏ ای بود، در فیلم‏ هایش درخشید و زنان را در سینما برجسته و فعال کرد، وی زنی بیشتر سنتی بود که از دل شرایط اجتماعی و سیاسی کشور متولد شده بود. هرچه پیش آمدیم ستاره بارزتر شد و زن نقش خود را پر رنگ ‌تر از گذشته یافت.

تصویر هدیه تهرانی در فیلم‏هایش در پی تغییر شرایط جامعه برای زنان و تغییر نگاه مردان به زنان و همچنین تغییر نگاه زنان به خودشان متولد شده است.در سال‏ های نیمه دوم دهه هفتاد تغییرات اجتماعی سرعت زیادی به خود گرفتند و در بعضی جهات مانند مسایل زنان این تغییرات بسیار قابل تامل بود. در این دوره مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در اجتماع هر چه بیشتر شد که ارمغان آن برای زنان افزایش تحصیلات دانشگاهی و همچنین بالا رفتن اعتماد به نفسشان بود. همینطور طی این سالها رشد طبقه متوسط جدید و رشد اقشار جدید اجتماعی فرهنگی که از انقلاب و مخصوصاً در دوران بعد از جنگ شدت گرفته بود، ادامه یافت و این طبقات و اقشار جدید صحنه سیاست را با درخواست‌ های جدیدی مواجه کردند. زنان در عرصه‏ های مختلف اجتماعی بیش از پیش حاضر شدند و همین حضور حداکثری آنها نویدبخش اعتماد به نفس، جسارت، استقلال و سایر ویژگی‏ هایی بود که در هدیه تهرانی ستاره سینمای آن دوران متبلور شده است. در نهایت باید گفت در این پژوهش نظرات دایر مبنی بر اینکه جاذبه ستاره محصول معانی خاصی است که ستاره در خود دارد، درباره نیکی کریمی و هدیه تهرانی تایید شد و مشخص شد که این دو ستاره دارای معانی و ارزش‏ هایی هستند که برای جامعه هم عصرشان جذاب بوده است. صفات برجسته نیکی کریمی و هدیه تهرانی در فیلم‌ هایشان، همگی معلول و البته بازتابی از جامعه ایران در دهه هفتاد و همچنین نیمه دوم دهه هفتاد می ‏باشند.