مادری نشست4 2گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی ایران چهارمین نشست از سلسله نشست­های بررسی ابعاد مادری را روز دوشنبه 20 دی ماه 1395 برگزار کرد. در این نشست به دو محور، بررسی مشاوره های تخصصی به مادران و بررسی خدمات اجتماعی که به مادران پرداخته شد.

در بخش اول این نشست، دکتر رابعه موحدی، روانشناس و مشاور خانواده به تعریف مادری از دید مشاوران و تاثیر مادری مدرن بر روان مادران نگاهی داشت. این مشاور خانواده در ابتدای سخنان خود بیان کرد: تعریف پررونق مادری هدیه دنیای مردسالاری به جامعه زنان است، که نوعی تقدس بخشیدن به نقش مادری است. نخوردن و خوراندن، نپوشیدن و پوشاندن! در حقیقت فداکاری مطلق که نوعی از بیگانگی از خود را در زنان ایجاد می­کند و باعث می شود تا مادران همه هویت زنانه خود را به آن پیوند دهند. در حالی خود مردان به آن باور ندارند و درک درستی از این نقش در جامعه وجود ندارد. اغلب زنان چنان در این نقش غرق می­شوند که همه را تمناها و خواسته ­های خودشان را فراموش می­کنند.

این دکتر روانشناس با تاکید بر اجتماعی بودن نقش مادری ادامه داد: مادری تنها غریزه نیست، نیاز به مهارت دارد ولی در زندگی زنان، تولید مثل به نوعی اجبار زندگی زنان بوده است و هیچ آموزشی استانداردی برای این ایفای این نقش وجود ندارد . در جامعه امروز با اسطوره سازی از ذات مادری، دغدغه پدری به کمترین میزان خود رسید و نقش زنان فراموش شد.

وی در ادامه سخنرانی خود با اشاره به نیازهای مادرانی که برای مشاوره به وی مراجعه کردند، گفت: وظیفه آگاهانه مادری برای پرورش انسانی دیگر و قابل احترام و ارزشمند است و باید این نقش و مسئولیت پرورش و مراقبت از کودکان انتخابی آگاهانه باشد تا زنان از این تجربه لذت ببرند. وی همچنین تاکید کرد: زنان باید بتوانند بقیه استعدادهای فردی خود توجه کنند.

او گفت: عاطفه و مهر مادری گزاره ای صحیح و علمی نیست، زنان بیشتر ازمردان به فرزندان به عنوان کسب منبع امنیت و هویت نگاه می­کنند که فقدانش اضطراب زاست.

دکتر رابعه موحدی با انتقاد از مادری امروزی بیان داشت: در ایران مادری پرستاری بی وقفه است نه مادری. مادری گذشته با دغدغه­های کمتری همراه بود و نسل قبل مستقل­تر بودند. امروزه برای هر دو اسیری دو طرفه است. افراط در پرستاری، که مشاوره­های روانشناسی هم به آن دامن می­زند باعث احساس ناتوانی زنان در ایفای این نقش­شان شده است. روانشناسان ناتوانی مادران امروزی را به رسمیت بخشیده است و افسردگی یا ناشادی، ایجاد شده در مادران خود سبب اختلافات زناشویی و خانوادگی می­شود. وی در پایان سخنان خود گفت: زنانی که قدرت مقابله با هنجار مادری پذیرفته شده را نداشته باشند، خود سبب شکاف و اختلاف میان زن و شوهر و پدر و مادرها می شود.

مسئولیت سنگین مادری و بازوهای ضعیف خدمات اجتماعی

فرشته ذاکر، مدرس فلسفه و پژوهشگر حوزه زنان نیز دومین سخنران این نشست بود که به نقش خدمات اجتماعی به مادران پرداخت.

وی در ابتدای سخنان خود گفت: در جامعه ما اغلب وقتی صحبت از مادری میشود نقطه تمرکز بحث روی این است که مادران چه کنند تا مادر بهتری برای فرزندانشان باشند. تمرکز من روی مادر به عنوان یک شخص و هویت است. مادری ابعاد متعددی دارد که بخشی از آن نحوه برخورد مناسب با کودک است. ولی ابعاد دیگر مادری، زندگی شخصی زنان را نشانه میرود که در جامعه ما کمتر بدان پرداخته شده است. مادر به مثابه یک زن.

ذاکر با اشاره مختصری به وضعیت زنان در فضای جهانی ادامه داد: تغییرات روزافزون در سبک زندگی و ظهور شکل جدیدی از خانواده در ایران و تحولات عمیق در شیوه فرزندپروری، امروزه بر کسی پوشیده نیست. تحولاتی که با ظهور اشکال متنوع شهرنشینی در هر دورهای، باعث ظهور بحرانهای مرتبط با این مسئله نیز شده است.

​از آنجا که سرنوشت کودکان به شکلی دیرینه با سرنوشت مادران گره خورده است، بخش زیادی از سیاستهایی که در حوزه کودکان اعمال میشود با سیاستهایی که هر حکومتی در ارتباط با زنان جامعهاش در پیش میگیرد، درهم تنیده است. زنان ایران نیز مانند زنان سایر نقاط جهان، با افت و خیزهای زیادی در سیاستگزاریهای حکومتهایشان مواجه بودهاند.

این پژوهشگر با برشمردن، برخی از خدمات اجتماعی که خانوادههای جوان به ویژه در کلانشهرها، به آن نیاز مبرم دارد، گفت: بخش زیادی از مشکلاتی که خانوادههای جوان در ارتباط با فرزندانشان تحمل میکنند ناشی از کمبود این خدمات است. متأسفانه سیاستهای اخیر حاکی از آن است که به جای تمرکز بر رفع این کمبودها، تبلیغات به سمت تشدید فشارها بر مادران جوان متمرکز شده است. مادرانی که به دلیل تغییرات مداومِ سیاستهای کلان از یک سو و نیازهای نوپدید فرزندانشان از سوی دیگر، هر گونه ثباتی از زندگیشان رخت بربسته است.

وی با اشاره به کمبود مراکز نگهداری و یا آموزشی برای کودکان خردسال افزود: برخی از روانشناسان میگویند 80 درصد شخصیت هر انسانی ظرف 6 سال اول زندگی او شکل میگیرد. ردههای سنی یک تا 6 سال، در رشد و پرورش شخصیت کودکان، از نقش اساسی برخوردار بوده و از این روی آموزش پیشدبستانی به عنوان بخشی از نظام آموزش عمومی محسوب شده و دولتها به برنامهریزی و سرمایهگذاری در این عرصه مبادرت میکنند. در کشور ایران آموزش پیشدبستانی در واقع به بخش خصوصی واگذار شده و بدین ترتیب خانوادههای کمدرآمد و متوسط قادر به بهرهگیری از امکانات مهدهای کودک نیستند. این در حالیست که کودکان خانوادههای مواجه با مشکلات اقتصادی و فرهنگی، از نیاز بیشتری به توجه و آموزش برخوردارند. به این ترتیب، اکثریت کودکان زیر 6 سال با مشکلات عدیدهای در روند آموزشی و رشد شخصیتی خود مواجهند. بیشترین تعداد مهدها، مهدهایی است که توسط بخش خصوصی اداره میشوند. بنابراین سهم دولت در تأسیس مهدهای کودک بسیار ناچیز بوده و عمدتا در حد تنظیم آییننامهها و اعطای مجوز قانونی است. بر این اساس، هیچ مهدکودک دولتی که پذیرای کودکان زنان غیرشاغل باشد، وجود ندارد.

مادری نشست4فرشته ذاکر همچنین گفت: اگرچه در سال های اخیر با افزایش تعداد مهدهای خصوصی روبه رو هستیم، اما شواهد حاکی از آن است که این تعداد مهدکودک هم نسبت به جمعیت کودکان واجد شرایط بسیار اندک است. همین دیروز یکی از دوستانم به دوست دیگری که پنج ماهه باردار بود توصیه میکرد از الان برای بچهات مهد رزرو کن. چون برای ثبت نام در مهدهای سه ستاره، حتما باید از دو-سه سال قبل اقدام کنی. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا 95 درصد کودکان زیر 6 سال، تحت پوشش خدمات آموزش پیش از دبستان قرار دارند. از طرف دیگر ثابت شده است که هزینه برای کودکان بسیار برگشتپذیر است. به طوری که یک دلار سرمایهگذاری برای کودک، 7 دلار بازدهی در بزرگسالی را در پی دارد. مهدهای کودک از سال 1387 به مهدهای سه، دو و یک ستاره دستهبندی شدند تا فضای رقابتی ایجاد شود و کیفیت خدمات ارتقا یابد. اما به همان نسبت، این طرح باعث شد در مهدهای با کیفیت بهتر، شهریهها به ارقام بسیار بالایی صعود کند و بخش زیادی از خانوادهها توان بهرهگیری از این مهدها را از دست بدهند. اگر چه بسیاری از خانوادهها با تحمل هزینههای طاقتفرسا و ثبت نام کودک در این مهدها، همچنان از کیفیت خدمات ناراضی هستند. مدیریت چندگانه مهدهای کودک به این معضل دامن زده است. در حال حاضر طبق قانون، صدور مجوز و نظارت بر کلیه مهدهای کودک دولتی و خصوصی برای کودکان زیر 4 سال، زیر نظر سازمان بهزیستی است. مهدهای بالای چهارسال زیر نظر آموزش و پرورش است. اما در عمل، مهدهایی هم دایر شدهاند که زیر نظر شهرداری اداره میشوند. همچنین مهدهای قرآنی که زیر نظر ارگان دیگری هستند. هر یک از این مهدها و حتی مهدهایی که زیرنظر بهزیستی اداره میشوند برنامههای خاص خود را دارند و بسیار مبتنی بر مدیریت داخلی هستند. که خود عامل دیگری در سرگردانی خانوادهها برای سپردن فرزندان خود به آنها است.

سخنران این نشست با اشاره به نبود مراکز نگهداری کودک در محل کار مادران شاغل خاطر نشان کرد: پیش از انقلاب سازمان زنان ایران برای اولین بار به منظور کمک به زنان شاغل، اقدام به احداث مهدکودکها کرد. از آنجا که مسئله نگهداری و سرپرستی کودکان، برای مادران شاغل مشکلی جدی است، وجود مهدهای کودک مناسب و قابل اعتماد در محل کار، برای ادامه حیات اجتماعی این مادران بسیار اهمیت و ضرورت دارد.

​وی افزود: اما متأسفانه در دهه گذشته، به دنبال دستور دولت، تعداد زیادی از مهدکودکهای همان اندک سازمانهایی که مهدکودک داشتند، نیز تعطیل شد. به دنبال آن، طرح دورکاری مطرح شد. که شواهد حاکی از آن است که این طرح بیشتر زنان شاغل را نشانه رفته بود. طبیعی بود تعداد زیادی از مادران شاغل که به یک باره با مشکل نگهداری کودکشان مواجه شده بودند، یا مجبور به دورکاری شدند و یا اساسا شغلشان را ترک گفتند. آن دسته هم که شغلشان را حفظ کردند فشارهای روانی و جسمانی زیادی را به خاطر دور بودن مهدکودک از محل کارشان و همچنین هزینههای سنگین آن تحمل کردند و میکنند. برخی از نهادها همچون بانکها، کانون وکلا، شرکتهای صنعتی و... که اساسا خود را از ارائه چنین خدماتی معاف میدانند و هیچ خدمات جانبیای از قبیل کمک هزینه و.. هم به مادران شاغل پرداخت نمیکنند.

ذاکر در خصوص نبود پرستارهای آموزش دیده برای نگهداری از کودکان خردسال در منزل ادامه داد: تعداد فارغالتحصیلان رشته کودکیاری به نسبت نیاز مهدهای کودک بسیار اندک است. برای رفع این مشکل، سازمان بهزیستی دورههای آموزشی تدارک دیده است که مربیان مهدکودک باید این دورهها را بگذرانند. اما این دورهها، چه از لحاظ مدت زمان و چه از لحاظ مواد آموزشی و همچنین از لحاظ تعداد نفرات مورد پذیرش، جوابگوی نیاز مهدهای کودک هم نیست. وقتی که مهدهای کودک با کمبود نیروهای آموزش دیده روبه رو هستند، طبیعی است نیرویی باقی نمیماند تا والدین، آنها را برای نگهداری کودک در منزل استخدام کنند. از همین رو، پرستاران که برای نگهداری از کودک اغلب در منازل استخدام میشوند، با اصول آموزش و پروش کودک آشنایی ندارند و همین موضوع باعث تحمل فشارهای روانی و مادی فراوان از سوی والدین و به خصوص مادرها میشود. این والدین جوان نه تنها اضطراب آسیب دیدن کودکانشان را با خود حمل میکنند، که بعضا دغدغه آسیب دیدن اموال و خانه و کاشانهشان را هم با خود دارند.

وی در پایان سخنان خود با مقایسه نحوه آموزش پرستاران کودک در ایران و کشورهای توسعه یافته بیان کرد: این در حالیست که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، پرستاران آموزش دیده زیر عنوان baby sitter، به وفور در دسترس خانوادهها هستند. بی بی سیترها در کالجهای مخصوص آموزشهای تخصصی میبینند و دورههای کارآموزی را میگذرانند و عقد قرارداد با آنها ضوابط مشخصی دارد و در صورت تخلف، به علت وجود حساسیت زیاد نسبت به برخورد با کودکان، مواد تخلف به سرعت قابل پیگیری است.