نشست 20 آذرماه گروه مطالعات زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران با موضوع «سیاست فضا» و «زنان و فضای عمومی شهر» برگزار شد. در این نشست، گیتی اعتماد، دکترای شهرسازی، آذر تشکر، فوق لیسانس جامعه‌شناسی درباره اثرات جدایی‌سازی‌‌های صورت گرفته در فضای جامعه از جمله در دانشگاه‌ها و محیط‌های آموزشی سخنرانی کردند.
گیتی اعتماد در ابتدای سخنان خود به تعریف فضای عمومی پرداخت و گفت: فضای عمومی به جایی گفته می‌شود که همه مردم جدا از جنسیت و سن بتوانند از آن استفاده کنند. بارزترین فضای شهری را می‌توان خیابان دانست.
او با بررسی فضای عمومی در تهران قبل و بعد از مدرنیته بیان کرد: وجه مشترک در فضای عمومی چه قبل و چه بعد از مدرنیته، حضور کمرنگ زنان در این فضا در قیاس با مردان است.
این استاد دانشگاه فضای عمومی قبل از مدرنتیه را دارالحکومه، بازار، مکان‌های مذهبی، مدارس مذهبی و حمام‌های عمومی و... دانست و گفت: در آن دوران زنان فقط در خانه بودند و از تنها فضای عمومی که بالاجبار استفاده می‌کردند حمام عمومی بود. البته این حمام‌ها فقط محل شست‌وشو نبود و بعضا به عنوان مکانی برای گذراندن اوقات فراغت نیز محسوب می‌شد. برخی از اوقات زنان از صبح تا عصر به حمام می رفتند و حتی ناهار را نیز در حمام می خوردند؛ در حمام اخبار و شایعات در حد آگاهی زنان بین آنها رد و بدل می شد.
اعتماد، به فضای عمومی بازار در قبل از مدرنیته نیز اشاره کرد و گفت: بازار مجموعه‌ای از همه چیز بود و زنان در آنجا نیز حضوری کمتر داشتند چراکه خرید خانه را اکثرا مردان انجام می‌دادند و در زمینه کار و تولید، زنان نقشی نداشتند، البته در اقشار پایین برخی از زنان قالیبافی می‌کردند ولی به طور کلی حضور زنان در بازار کمرنگ بود.
این استاد دانشگاه با بیان این که در قبل از مدرنیته ارتباط٬ بیشتر بین زنان بوده و ارتباط زنان و مردان با یکدیگر دیده نمی‌شود، گفت: در مدارسی که در آن زمان وجود داشت، دختران و پسران از یکدیگر جدا بودند و مدارس مختلط نداشتیم. زنان اجازه حضور در زورخانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها و ورزشگاهها را نداشتند، گرچه این ممنوعیت‌ها اکنون نیز وجود دارد.
اعتماد، به ویژگی‌های دوران تجدد از دوران پهلوی اول و دوم اشاره کرد و گفت: در این دوران به خاطر تحولاتی که در عرصه جهانی رخ داد، در ایران نیز تحولاتی رخ داد از جمله اینکه فضای شهرها تغییر کرد و از نظر عملکردی، شهرها تبدیل به فضای رفت و آمد، کار، خدمات، تفریح و اوقات فراغت شد و یکی از مهمترین فضاهای عمومی در این دوره خیابان است. با وارد شدن اتومبیل در کشور، خیابان‌‌ها ایجاد شد و همانطور که گفتم، بعدها به مهمترین فضای عمومی شهری تبدیل شد، چرا که فعالیت‌های اصلی در اطراف خیابان شکل می‌گرفت و مردم برای دسترسی به عملکردهای جدید فضای شهری مجبور بودند از خیابان عبور کنند و در واقع خیابان ها عمومی‌‌ترین فضای شهر شد.
این استاد دانشگاه افزود: در دوران مدرنیته فضای کار و خدمات تغییر کرد و شاهد ایجاد ادارات، فروشگاه های بزرگ، مدارس، دانشگاه ها، بیمارستان های تخصصی وکارخانجات هستیم.
او با بیان اینکه در دوران مدرنیته بحث اوقات فراغت و فضای اوقات فراغت به صورت جدیتر مطرح شد و در این ارتباط پارک ها، ورزشگاهها، سینما، کودکستان و تئاتر ایجاد شدند، ادامه داد: بعد از انقلاب نیز شاهد ایجاد فرهنگسراها و کافی نت‌‌ها هستیم. البته فضاهای عمومی قبل از مدرنیته مثل مسجد، امامزاده ها و حتی حمام‌های عمومی به نوعی همچنان به زندگی خود ادامه دادند و فضاهای جدید ایجاد شده باعث از بین رفتن فضاهای قدیم نشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه فضای عمومی شهری در دوران بعد از انقلاب تغییر چندانی نکرد، گفت: البته از نظر محتوا و عملکرد این تغییرات چشمگیر بود که از مهمترین آن می‌توان به مساله جدایی زنان و مردان در عرصه‌های مختلف اشاره کرد. برای نمونه از اوایل انقلاب صحبت جدایی دخترها و پسرها در دانشگاه‌ها مطرح شد که البته به گفته عروس امام خمینی این موضوع با اعتراض ایشان مواجه شده است. ولی بعدا این موضوع به نوعی ادامه پیدا کرد و ما شاهد کشیدن پرده و جدا کردن قسمت زنان و مردان بودیم. مثلا در سینماها، صندلی‌های خانم‌ها و آقایان جدا می‌شود و یا در اتوبوس و قطارها.
او در ادامه با طرح سوال‌هایی که زنان از فضای عمومی شهری چگونه استفاده می‌کنند؟ امکان حضور آنها در این فضا چقدر موثر است؟ و مشکلات مرتبط با این موضوع به چه میزان فرهنگی و به چه میزان مربوط به قوانین است؟ ادامه داد: این جدایی‌سازی‌ها که اکنون در دانشگاه‌ها نیز شاهد آن هستیم، مساله ساز بوده و باعث عدم تعامل زنان و مردان می‌شود و به دنبال خود پیامدهای منفی اجتماعی را به همراه دارد.
اعتماد، در این ارتباط ادامه داد: برخی از این جدایی‌ها به خاطر مشکلات قانونی و برخی نیز مسائل فرهنگی است. مثلا خانم‌ها در پارک‌هایی کم تردد و در ساعت‌های خلوت شهر کمتر حضور پیدا می‌کنند؛ چراکه احساس ناامنی می‌کنند و برای حل این موضوع باید ریشه و علت ناامنی بررسی شود نه اینکه به زنان بگوییم شما دیروقت در خیابان حضور پیدا نکنید و جایی نروید چون ناامن است.
او با بیان اینکه در مقابل این تفکیک‌ها و جداسازی‌ها که در چند دهه اخیر رخ داده، شاهد عکس‌العمل از سوی جامعه زنان بوده‌ایم، گفت: بعضا می‌بینیم به علت اینکه در جنوب شهر محدودیت‌ها بیشتر است و در شمال شهر آزادی‌ها بیشتر، دختران و پسران قرارهای ملاقات خود را در شمال شهر می‌گذارند و حتی برخی دختران به دلایل مختلف از جمله برای رفت و آمد آسان‌تر از لباس مبدل پسران استفاده می‌کنند یا دختران و پسران از برخی از فضاهای خاص برای با هم بودن استفاده می‌کنند.
زنان در شهر نامرئی می شوند
در ادامه این جلسه، آذر تشکر، سخنران دوم این نشست، با اشاره به بحث مطالعات زنان بعد از انقلاب گفت: در ابتدای انقلاب بحث مطالعات زنان در حاشیه دیگر بحث‌های اجتماعی قرار داشت و بحث چندان جدی نبود ولی در دوران اصلاحات بحث در این زمینه جدیتر شد و مباحث در این حوزه تحت تاثیر مسائلی چون موضوعات حقوقی، مسائل خانواده و خصوصی، خشونت و ... قرار داشت و بحث‌ها جنبه ایدئولوژیک داشتند و کسانی که در این حوزه کار می‌کردند، با مباحث ایدئولوژیک جلو می‌رفتند. البته در آخر دوران اصلاحات بحث زنان و فضای عمومی نیز مطرح شد و بحث‌ها در این حوزه وسیع‌تر شد و ما شاهد برگزاری چندین سمینار در این زمینه بودیم.
وی ادامه داد: مثلا در گفت‌وگوها استدلال می‌شد که چرا زنان در خیابان می‌آیند، چرا باید در خیابان حضور داشته باشند و به طوری کلی در این دوران با طرح این مباحث و مشروعیت بخشی به حضور زنان در فضای عمومی به خاطر تحصیل یا اشتغال آنان با نظام سیاسی نیز گفت‌وگو می شد.
تشکر در ادامه با اشاره به ایجاد پارک‌های مختص زنان و مباحث مرتبط با گذرنامه و تعیین سقف سنی برای زنان جهت گرفتن اجازه ولی در این ارتباط، ایجاد تفکیک در فضای آموزشی و همچنین بحث مزاحمت‌های خیابانی گفت که این جداسازی‌ها در «گتوایزیشن» زنان تاثیرگذار است و ادامه داد: «گتو» یک نوع ابزار کنترل و در راستای تحمیل نابرابری شهری است.
او با بیان اینکه گتو دو هدف را دنبال می‌کند، از یک طرف تلاش می‌کند منابع مادی که از گروه گتوایزیشن به دست می‌آورد، حداکثر شود و از طرف دیگر ارتباط این گروه را با گروه‌های دیگر را به حداقل برساند، به ایجاد پارک‌های زنانه در تهران اشاره کرد و گفت: این طرح از سوی شهرداری در حال انجام شدن است و آنها استدلال می کنند برای برطرف کردن نیاز زنان است اما در حقیقت آنان با موضع فمینیستی این فضاها را ایجاد کرده‌اند.
وی ادامه داد: اگر با این چارچوب ذهنی پارک‌های زنانه را مشاهده کنید، متوجه خواهید شد به چه شدت رفتارها در این پارک «اگزجره» و تشدید شده فضای زنانه است. در این پارک‌ها که بعضا دیوارهای آهنی و یا سیم های خاردار در اطراف آنها است، زنان از لحاظ پوششی و رفتار بسیار راحت می‌پوشند و عمل می‌کنند مثلا می‌بینیم عده‌ای در حال رقصیدنند و عده‌ای مشغول انجام کارهای دیگر..
این جامعه‌شناس به بحث تفکیک جنسیتی در دانشگاه‌ها اشاره کرد و گفت: آقای کامران دانشجو وقتی بحث تفکیکی جنسیتی در دانشگاه‌ها را مطرح می‌کند، می‌گوید که مبنای کار ما توجه به حق انتخاب دانشجوست؛ چرا که دانشجویان دختر می‌‌خواهند در کلاس‌های جدا از پسران برای راحتی بیشتر درس بخوانند؛ وزارت علوم نیز برای توجیه کار خود از گفتار فمینیستی استفاده می‌کند. این جا دیگر بحث ایدئولوژیک نیست.
او با تاکید بر اینکه در برخی از موارد در راستای گتو شدن زنان بحث‌های فرهنگی و نرم‌های اجتماعی نیز موثر است، گفت: مثلا همین مزاحمت‌های خیابانی باعث می‌شود برای زنان در فضای شهری گتو ایجاد شود و زنان به عقب رانده شوند.
این پژوهشگر با بیان اینکه فضاهای مجازی نیز بعضا باعث «اتمیزه‌شدن» زنان و جدا شدن آنها از فضای عمومی می‌شود، گفت: گرچه برخی معتقدند فضای مجازی باعث شده که زنان از هویت زنانه جدا شوند و بعضا با هویت جدید خود را معرفی کنند و در شهرهایی مثل قم چون دختران محدودیت دارند، از طریق اینترنت می‌توانند از خود حرف بزنند ولی من معتقدم فضای مجازی باعث یک نوع دیگر ازگتو شدن زنان است.
او با بیان اینکه تفکیک فضاها آسیب‌های جدی را ایجاد می‌کند، گفت: این تفکیک در هر حوزه‌ای از جمله فضای مجازی منجر به زنانه‌تر شدن فضاها و هویت‌ها می شود، روابط اجتماعی و جنسی زنانه بیشتر می شود.
تشکر ادامه داد: وقتی دو جنس با هم ارتباطی نداشته باشند، ارتباط در بیرون قطع می‌شود و آسیب‌های اجتماعی را
- توضیحات
- زیر مجموعه: گزارش نشست ها
- دسته: گزارش نشست جامعه‌شناسی زنان و جنسیت (مطالعات زنان)
- آخرین به روز رسانی در 11 اسفند 1394