محمود عظیمی رستا*

نشست گروه علمی- تخصصی جامعه‌شناسی توسعه و دگرگونی‌های اجتماعی با عنوان «توسعه از دیدگاه نهادگرایی» روز یکشنبه 4مهر 1395 در سالن جلسات انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد.

در این نشست ابتدا دکتر زاهدی، مدیر گروه علمی توسعه و دگرگونی های اجتماعی، ضمن تشکر از حضور دکتر علی دینی ترکمانی، اعضای گروه و سایر شرکت کنندگان در نشست، به عنوان مقدمه به اهمیت بحث نهادگرایی در توسعه که در نظریات داگلاس نورث خیلی به آن پرداخته شده است اشاره کرد و اظهار داشت: چند سالی است که نهادگرایی در جامعه شناسی نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته و امروزه به عنوان یکی از مباحث مهم در این حوزه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

دکتر علی دینی ترکمانی، دانشیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، به عنوان سخنران این نشست بحث خود را جهت تبیین این موضوع با دو رویکرد اصلی نظری آغاز نمود و گفت: رویکرد اول: "رويكردهاي رقيب به تحولات فناورانه: رويكرد نئوكلاسيكي" ؛ محورهای اصلی آن عبارتند از: تحولات فناورانه تابعي از قيمت‌هاي نسبي كالاها و خدمات و عوامل توليد است؛ نيروي ناشي از نظام قيمت‌هاي نسبي همچون نيروي ناشي از جاذبه در فيزيك نيوتني است؛ عملکرد بنگاه صرفاً به صورت منحني‌هاي هزينه و تقاضا تعريف مي‌شود و نظريه مطرح در اين زمينه عبارت است از منطق بهينه‌سازي قيمت و تركيب عوامل توليد و كارگزاران اقتصادي اعم از مصرف كنندگان و توليد كنندگان، صرفا به عنوان مجموعه‌اي از ترجيحات فردي و نه موجودات انساني متاثر از نهادها در نظر گرفته مي شوند. رویکرد دوم: رويكرد تكاملي به اقتصاد: ويژگي‌هاي هستي شناختي و روش شناختي است که محورهای بحث این رویکرد از این قرار است: اهميت تاريخ، تكاملي بودن فرآيند رشد و توسعه، يادگيري در حين عمل و يادگيري اجتماعي، نا اطميناني ذاتي ناشي از حوادث غير مترقبه طبيعي و نا اطميناني فرآيندي، عقلانيت اقتصادي جوهري و عقلانيت فرآيندي (روشي) ، جهانشمول نبودن پديده‌هاي اجتماعي و اقتصادي، اصل وابستگي به مسير گذشته و تفاوت ميان عامل (معادل Factor در زبان انگليسي) ومتغير (معادل Variable).

سخنران در ادامه مباحث و در بیان رویکرد دوم به نظام نوآوري ملي و رويكرد تكاملي اشاره کرد و افزود: نظام نوآوري ملي به معناي شبكه‌اي از نهادهاي خصوصي و عمومي است كه در تعامل با يكديگر راه را براي انتقال و جذب و اشاعه فناوري‌هاي نوين فراهم مي‌كند؛ درك ديناميسم تحولات و نوآوري‌هاي فناورانه بدون درك رويكرد نظام مندي كه بنگاه را در رابطه با بخش و بخش را در رابطه با اقتصاد ملي و اقتصاد ملي را در رابطه با اقتصاد جهاني در نظر بگيرد، امكان پذير نيست (رويكرد كل گرا). رويكرد نظام مند و كلي گرايانه، معتقد به «عليت انباشتي» است (عليت چند سويه و عدم تعادل به جاي تعادل).

او با اشاره به بحث «نهادها، حكمراني و نظام نوآوري ملي» گفت: حكمراني به معناي وضع قواعد، كاربرد قواعد و به اجرا گذاشتن قواعد يا به معناي سنتها و نهادهايي است كه اقتدار بر مبناي آن اعمال مي شود. با اين تعاريف، مي توانيم حكمراني را معادل زنجيره باورها و كدهاي ذهني، نهادها، نظام انگيزشي، سازمان ها و سياست ها در نظر بگيريم. نظام ملي نوآوري بر بستر نظام حكمراني رشد مي كند كه اين ويژگي‌ها را داشته باشد: ديوان سالاري قوي، برنامه‌ريزي راهبردي اينده نگر، قدرت‌هاي هم سنگ، مسوليت پذيري و پاسخگويي، شفافيت، تخصص گرايي و شايسته سالاري.

وی در ادامه افزود: حكمراني خوب، با اهميت دادن به تخصص گرايي و علم محوري، تقسيم كار صحيح سازماني را خلق مي كند: تولید سرمایه انسانی و اطلاعات، بنگاه‌ها با بكارگيري اين داده‌ها و اضافه كردن آنچه خود از طريق يادگيري در حين عمل كسب مي كنند که قادر به پيشبرد تحولات فناورانه مي شوند و با ارتقاي سطح دانش علمي و فني خود موجب ارتقاي سرمايه انساني و تحقيق و توسعه در سطح كلان است. حكمراني خوب در سطح كلان، با نهادينه كردن «رويه‌هاي سازماني» قوي موجب شكل گيري حكمراني خوب و رويه‌هاي سازماني ريشه دار قوي در سطح بنگاه مي شود.

دکتر دینی ترکمانی در ادامه با اشاره به موضوع «حكمراني، نظام نوآوري ملي و ظرفيت جذب» بیان داشت: نظام نوآوري ملي، رويكرد نظري با ويژگي‌هاي روش‌شناختي كل گرايانه و عليت انباشتي نظريه تكاملي به تحولات فناورانه است و ظرفيت جذب، مفهوم و شاخص قابل اندازه گيري‌تري از نظام نوآوري ملي است. مفهوم ظرفيت جذب علاوه بر مرتبط بودن با بحث نوآوري و يادگيري فناورانه مرتبط با بحث سرمايه گذاري و بهره وري و فشارهاي تورمي، به معناي رايج در متون اقتصاد كلان، نيز هست. رابطه ميان حكمراني خوب با ظرفيت جذب در اصل همان رابطه حكمراني خوب با نظام نوآوري ملي است.

وی در تعریف «ظرفيت جذب» گفت: ظرفيت جذب دو معني مرتبط به هم دارد: اول، به معناي توانايي اقتصاد در سطح كلان در پيشبرد فرآيند انباشت سرمايه بدون فشارهاي تورمي يا انجام سرمايه گذاري با بهره‌وري بالاست. دوم، به معناي توانايي يك اقتصاد در سطح كلان يا يك بنگاه در سطح خرد در كسب و جذب و اشاعه دانش علمي و فني رايج در مرزهاي پيشروي جهاني در سطح ملي و بنگاهي است. در تعريف دوم «ظرفیت جذب» افزود: دانش علمي و فني پيشرو جهاني كه توسط برخي از اقتصادها و بنگاه‌ها توليد و عرضه مي‌شود، مي‌تواند توسط اقتصادها و بنگاه‌هاي ‌ديگر، منتقل و نهادينه شود. (همپايي فناورانه). چنين تعريفي در اصل متناظر با نظريه «صنعتي شدن ديررس» است كه مبتني بر تجربه توسعه ژاپن و آلمان و توانايي اين كشورها در همپايي فناورانه با كشورهاي پيشروتر در نيمه اول قرن بيستم است و تجربه شرق آسيا در نيمه دوم قرن بيستم و چين طي سال‌هاي اخيراست. در هر دو تعريف، ارتقاي ظرفيت جذب پيش شرط رفع تنگناهاي پيش رو در فرايند انباشت سرمايه و يادگيري فناورانه است.

عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی با اشاره به «الگوسازي رابطه ميان نظام حكمراني، ظرفيت جذب و يادگيري و نوآوري فناورانه» ادامه داد: ظرفيت جذب تابعي از اين عوامل است: 1. موجودي دانش انباشته شده در دوره‌هاي گذشته و سرمايه‌گذاري در سرمايه انساني در دوره جاري ؛ 2. موجودي مهارت‌هاي مديريتي و سازماني (مديريت پروژه‌هاي ‌سرمايه‌گذاري و مديريت انتقال فناوري و سرمايه خارجي) و 3. ميزان درگير شدن در همكاري‌ها و تعاملات منطقه‌اي و جهاني علمي و فني.

دکتر دینی با اشاره به بحث «عليت انباشتي ميان ظرفيت جذب و يادگيري فناورانه» افزود: وقتي سه مولفه‌ ظرفيت جذب به خوبي در طول زمان گذشته شكل گرفته باشد، پايه قوي در زمان حال براي نظام نوآوري ملي شكل مي گيرد. آنچه، در زمان جاري و در چارچوب برنامه نوآوري ملي طراحي مي شود بر اين ذخيره اضافه مي شود و ظرفيت جذب ملي را حداكثر مي كند. اين ظرفيت موجب حداكثر شدن ظرفيت جذب در سطح بنگاهي مي شود. ظرفيت جذب رشد يافته بنگاهي موجب ارتقاي يادگيري فناورانه و كسب و انتقال دانش علمي و فني رايج در مرزهاي پيشروي جهاني مي شود.

آنچه در اين مرحله از طريق يادگيري در حين عمل بدست مي‌آيد، بر موجودي ظرفيت جذب شكل گرفته پيشين دوباره اضافه مي شود و آن را چه در سطح بنگاهي و چه در سطح ملي بيشتر مي كند. با افزايش دوباره ظرفيت جذب، امكان يادگيري فناورانه در زمان بعدي بيشتر فراهم مي شود و با ادامه اين چرخه امكان گذار از مرحله كسب و انتقال به مرحله جذب و توليد و اشاعه دانش علمي و فني فراهم مي شود. ميان ظرفيت جذب از سويي و يادگيري و نوآوري فناورانه از سويي ديگر دور فزآينده شكل مي‌گيرد (عليت انباشتي) و پويايي‌هاي خود- افزا حاصل مي‌شود. اين دور، حلقه اصلي در نوآوري فناورانه را تشكيل مي دهد.

وی در پایان به جمع بندی مباحث خود پرداخت و افزود: همانطور كه داده‌هاي تطبيقي تاريخي بين كشوري ارايه شده در مطالعه درخشان عجم اوغلو و رابينسون نشان مي‌دهند، دور فزاينده ظرفيت جذب در سويي و يادگيري و نوآوري فناورانه در سوي ديگر در جامعه اي شكل مي‌گيرد كه داراي نهادهاي اقتصادي و سياسي و قضايي فراگير باشد. نقطه عزيمت اوليه براي شكل دادن به چرخه مذكور، اصلاح باورها و كدهاي ذهني و در نتيجه اصلاح نظام نهادي و حكمراني و نظام انگيزشي مرتبط با آن است. در پایان جلسه حاضرین به طرح سئوالات و نقد و نظر پرداختند.

*تهیه گزارش

• < قبلی
• بعدی >