یادداشت روز

تازه‌ها

اعتراضات

 

گزارش نشست‌ها

علی اکبر ترابی : جامعه شناس روشفکر؛ ادیب و شاعر فقید (1305_30/4/1395) به مناسبت درگذشت استاد دکتر علی اکبر ترابی
اسدالله نقدی *

"جامعه" شناسی به تعبیر اگوست کنت از پیچیده ترین دانش های بشری است زیرا به دنبال فهم تحولات جامعه یا به تعبیر زنده یاد دکتر ترابی "دینامیسم اجتماعی" است.معلم بودن برای چنین شاخه ای از علم خود کار سترگ تر و دشوارتری است و پرواضح است که همگان از پس آن بر نمی آیند یا حداقل بخوبی از عهده چنین رسالت سنگینی برنمی آیند!!

علی‌اکبر ترابی از شمار نخستین ایرانیانی بود که در رشته جامعه شناسی از مهد این علم کشور فرانسه و از دانشگاه خوش آوازه سوربن , دکترا در گرایش جامعه‌شناسی و فلسفهی علوم,دریافت کرد . دانشگاه تبریز که در سال ۱۳۲۵به عنوان دومین دانشگاه قدیمی ایران شروع به فعالیت کرده بود مقصد ترابی جوان پس از بازگشت به ایران بود.وی به استخدام این دانشگاه درآمد و تا سال 1359 در دانشگاه تبریز سمت استادی داشت.

مطالعه حوزه های علاقمندی و قلم فرسایی او نشان می دهد که ترابی براستی "انسان جامع الاطرافی "بود.علاوه بر ردای معلم دانشگاه او از تبار پژوهشگرانی چون غلامحسین ساعدی و جلال آل احمد و...بود.بسیاری در ذکر اوصاف شخصیتی این معلم جامعه شناسی او را آزاد خواه،ژرف اندیش،مردم دوست،ترقی خواه و با درک بالا از مسائل اجتماعی و جامعه ؛ادبیات و تاریخ ایران دانسته اند.

پرورش و بالندگی او در "شهر و مهد مشروطه خواهی و نوگرایی" یعنی تبریز مطمنا بر بافت فکری این متفکر بسیار موثر بوده است و البته زمانه او و جوانی اش که مصادف با روی کار آمدن پهلوی اول و سپس درک دوران شهریور 1320 و سپس مبارزات دکتر محمد مصدق و نهایتا کودتای 28 مرداد و در ادامه دوران انقلاب سفید و دیگر تحولات اجتماعی ایران در کنار دستاورد تحصیل در یکی از معتبرین ترین مراکز دانشگاهی آن روز اروپا همراه با دغدغه های شخصی او را وارد حوزه روشنفکری و تلاش های ادبی نیز کرد.

بزرگان جامعه شناسی ایران چون دکتر صدیقی پدر جامعه‌شناسی و دکتر اریان پور همیشه از دکتر ترابی به نیکی و احترام نسبت به مقام علمی و قلم و قدم های موثر او یاد کرده اند: «دانشمند عزیز و محترم: پس از عرض سلام و ارادت، نامه‌ا‌ی که همکار ارجمند آقای دکتر شاپور راسخ پس از مطالعه‌ی کتاب سودمند ‌«مبانی جامعه‌شناسی» تألیف جناب‌عالی به حقیر نوشته‌اند، تقدیم می‌دارد و مزید توفیق آن دانشمند گرامی را در خدمت به علم خواهان است.           "ارادتمند غلامحسین صدیقی1341»

ا گرچه دکتر ترابی در کنار زنده یاد امیر حسین آریان پور و در "خانواده علوم اجتماعی یران " بیشتر به مبدع و مولف جامعه شناسی ادبیات و هنر شهره است اما دامنه تتبع و تحقیق ایشان بسیار گسترده است

برای دانش اجتماعی نوپای ایران حوزه های فعالیت دکتر علی اکبر ترابی بسیارمهم و مغتنم می باشد و جهت گیری "معرفت اندیشانه" او را نشان می دهد. فلسفه‌ی علوم یکی از این روزنه هاست که وی آنرا پایه گذاری می کند.شاید بتوان ادعا کرد که کتاب "فلسفه‌ی علوم" استاد در شمار نخستین تلاش ها در این زمینه در ایران است.

از دیکر حوزه های علوم اجتماعی که شاهد درخشش قلم و قدم ایشان هستیم در حوزه مردم‌شناسی است ؛ درس‌نامهی «مردم‌شناسی» از دستاوردهای ایشان برای انسان شناسی و مردشناسی ایران است.

مطالعه ادیان و مذاهب از دیگر مشغله های فکری استاد بوده و کتاب ارزشمند «نظری به تاریخ ادیان» حاصل زحمت ایشان در حوزه جامعه شناسی دین بحساب می اید.

شناخت علمی زندگی اجتماعی و درک قوانین تحول آن از دیگر حوزه های مورد عنایت دکتر ترابی است و در این حوزه های تحصصی تر جامعه شناسی نیز ایشان صاحب اثار ارزشمندی است که می توان به برخی از مهمترین آنها اشاره کرد «مبانی جامعه‌شناسی»، «شناخت علمی جامعه»، «جامعه‌شناسی روستایی»، «جامعه‌شناسی تبلیغات»

اما شاید برای بسیاری از دانش آموخته های علوم اجتماعی ایران در کنار اثار مربوط به جامعه شناسی ادبیات و هنر دکتر ترابی کتاب «جامعه‌شناسی و دینامیسم اجتماع»اثری است آشنا؛موثر و متمایز.این کتاب در میان آثار نوسیندگان سرآمد و مشهور و پرخواننده‌ی در دهه‌ی پنجاه شمسی در ایران است. اثری که ترابی را به عرصه های بیرون دانشگاه در حوزه اجتماعی معرفی می کند و جریان های روشنفکری و حتی سیاسی از این اثر، اثرات بسیار گرفتند.در عین حال همین اثر نیز سبب برخی نقد و اشارات به گرایشات و تحلیل های متمایل به دیدگاه های چپ در اندیشه او را برجسته کرد. اما وی سعی کرد بیشتر یک آکادمیسین بماند بیرون از دایره تنگ صبغه های فکری و ایدئولوِیک.

از دیگر دلمشغولی های دکتر ترابی تتبع و تحقیق در میراث فرهنگی ؛ فولکلور غنی و زبان و ادبیات آذربایجان بود. او با نام ادبی و شعری "حلااج اوغلو "در این عرصه فعال بود. تنها برای نمونه می توان به مجموعه شعر «ائینالی، ائل دایاغی، تبریز گوٍنش یٌوردو» اشاره کرد. این منظومه‌ و اشعار صمیمی و پربار در وصف تبریز (شهر آفتاب) و آذربایجان: سرزمین صلح و دوستی، مبارزه و پایمردی سروده شده است. کتاب مجموعه شعر «ائینالی، ائل دایاغی، تبریز گوٍنش یٌورد منظومه ای شبیه حیدربابای شهریاراست.

یکی از شاخصه های آثار ترابی که بیانگر تناسب محتوای آثار با نیازهای زمانه ،داشتن نسبت وثیق با مسائل روز جامعه در کنار تحلیل کارشناسانه را نمایان می سازد تعدد نشر هر یک از آثار ایشان است بخصوص اثار مرتبط با تحولات اجتماعی و ادبی و ادیان او بارها به زیور چاپ مجدد آراسته شده اند و این خود نشان اشتیاق خوانندگان و اقبال مخاطبان به تببین های موشکافنه،شکارموضوعات خلاقانه و تلفیق دانش،بینش و مسئولیت اجتماعی در نگاه این معلم به تمام معناست.

سخن آخر در خصوص استاد فقیر روانشاد علی اکبر ترابی را با ذکر چند خاطره از نزدیکان و شاگردان اختصاص می دهم زیرا به گمانم "بهترین توصیف هر معملی" را میتوان از زبان شاگردان و آنانی در حلقه درس او زانوی یادگیری زده باشند، شنید و شناخت:

یکی از مشتاقانش مینویسد: «روزی به عنوان درد دل به نگارنده چنین فرمودند: به علت نوشتن زیاد، انگشتانم دیگر قادر به گرفتن مداد و خودکار نیستند، به دکتر مراجعه کرده‌ام. ضمن نوشتن نسخه، سفارش کردند که مدّتی از نوشتن خودداری کنم. به شوخی جواب دادم: مقدار دارو را زیاد کنید، این کار (ننوشتن) را از من نخواهید!!» و نقلی دیگر از شاگردان استاد:

در سال 1355 در دانشگاه تبریز من و 15 نفر دیگر درس جامعه شناسی استاد ترابی را داشتیم ولی بعلت استقبال سایر دانشجویان کلاس در امفی تاتر دانشکده با حدود 200 نفر (بصورت مهمان )بر گذار می شد

روشن خیاوی از دیگر شاگردان استاد زندگی او را "شاهکار" دانسته و می گوید : «استاد گران‌قدر دوره‌ی دانشگاهم، جناب دکتر علی اکبر ترابی (حلاج‌اوْغلو) این استاد بزرگوار زندگی‌شان در نوع خود شاهکاری میتواند باشد، در طول سالیان پرتلاش تعلیم و تدریس خود تأثیر بسیار ارزنده و قاطعی در تکوین اندیشه و جهان‌نگری نسلی از جوانان جامعه داشتند. جامعه‌ی ما از خیلی جهات مدیون استاد دکتر ترابی است. من به عنوان یکی از شاگردان ایشان در لحظه‌ لحظه‌ی زندگی خود تأثیر و حتی حضور استاد را حس می‌کنم و از این بابت بر خود می ‌بالم!» .

یادش گرامی و روانش قرین رحمت

برخی از مهمترین آثار قلمی زنده یاد دکتر علی اکبر ترابی:

مبانی جامعه شناسی انتشارات چهر تهران ، 1341.

فلسفه علوم .تهران انتشارات امیر کبیر1347

درسنامه مردم شناسی

نظری به تاریخ ادیان(از ل‍ح‍اظ ف‍ل‍س‍ف‍ه ، ج‍ام‍ع‍ه ش‍ن‍اس‍ی ، ت‍اری‍خ ادی‍ان و م‍ذاه‍ب)

جامعه شناسی و دینامیسم اجتماع انتشارات نوبل تبریز ( چاپ های مکرر)

شناخت علمی جامعه

جامعه‌شناس روستایی

جامعه‌شناس تبلیغات

مکاتب جامعه شناسی معاصر

فلسفه سیاسی، نخستین خاستگاه نظری جامعه شناسی معاصر دانشگاه تبریز1356

جامعه شناسی در ایران امروز1357

جامعه شناسی و ادبیات

جامعه شناسی ادبیات فارسی

جامعه شناس هنر و ادبیات ( مثلث هنر)


مجموعه شعر «ائینالی، ائل دایاغی، تبریز گوٍنش یٌوردو) » ائینالی پشتوانه مردمم ؛ شهر آفتابتبریزم)1364

....

مقالات:

ضرورت تاریخی و نقش شخصیت در تاریخ 1347

تغییرات اجتماعی، ترقی و توسعه اجتماعی 1384

تغییرات اجتماعی و ضرورت و اتفاق - آینده نگری و برنامه ریزی اجتماعی1384

و....

 

استقلال دانشگاه و ازادی آکادمیک

چند رسانه ای

مجله جامعه شناسی

مجله مطالعات

پیوندها

حمایت از انجمن و حامیان مالی (2)

عضویت در انجمن جامعه شناسی ایران1402

حامی باش