آذررشتیانی*
سومین نشست کارگروه علمی- تخصصی جامعهشناسی سالمندان در سال تحصیلی 92-93 به موضوع «ابعاد اجتماعی سالمندی در ایران» اختصاص یافته بود و روز دوشنبه 20 آبان 1392 با سخنرانی دکتر نحوی نژاد، رئیس شورای سالمندی کشور، برگزار شد.
در ابتدای جلسه، دکتر شکربیگی درباره سالمندی و میانسالی سخن گفت و ضرورت کار پژوهشی در این خصوص را متذکر شد. در ادامه دکتر نحوی نژاد بحث خود را آغاز کرد و گفت:ساخوردگی روند طبیعی و فیزیولوژیک بوده، اختلال فعالیت ارگان های مختلف در این گروه سنی، معمولا ناشی از حوادث پاتولوژیک است و ارتباطی به گذر طبیعی عمر ندارد. با بالا رفتن سن تغییرات طبیعی در کلیه اندامهای بدن ایجاد می شود که با رعایت برخی نکات ساده می توان از بروز مشکلات جلوگیری و با مراقبت صحیح به سالمندی توام با سلامتی و نشاط دست یافت، تا باقی سالهای عمر هم به بهترین صورت ادامه یابد. بنابراین سالخوردگی، به خودی خود، بیماری به حساب نمی آید. دو موضوع مهم و مرتبط به یکدیگر در خصوص پدیده سالمندی؛ احترام به سالمندان و الحاق اجتماعی سالمندان می باشد.
سن سالمندی
هرچند سالمندی فرآیند مداومی در زندگی انسان است، ولی اینکه دقیقا از چه سنی آغاز می شود و چه وقت می توان فردی را سالخورده تلقی نمود دقیقا مشخص نیست. چرا که هرکس ممکن است در سن خاصی پیر شود، به طوری که برخی افراد در سنین نسبتا جوانی پیر می شوند و بعضی تا دیر زمانی جوان می مانند. در برخی کشورها افراد تا سنین خیلی بالا یعنی صد سال و یا بیشتر عمر می کنند. در اغلب جوامع شهری، مرز قراردادی 60 سال سن، یعنی زمانی که فرد از خدمت باز نشسته میشود، آغاز سالمندی را نشان میدهد. به همین دلیل افراد 60 ساله و بالاتر به عنوان سالمندان یک کشور شناخته میشوند. اگر چه در بعضی منابع دیگر، 65 سالگی به عنوان مرز مشخص کننده در نظر گرفته شده است.
خانواده و سالمندان
خانواده اولین نهاد اجتماعی است. انواع مختلفی از ساختار خانواده در جهان وجود دارند. موضوعاتی که در خانواده میتوانند مطرح باشند عبارتند از:قوانین ازدواج، ارث، سکونت و مبادله. در برخی جوامع مردان میتوانند چندین همسر داشته باشند، در بعضی جوامع فرزندان جدای از والدین در مراکز آموزشی شبانهروزی زندگی میکنند، در تعدادی از جوامع بعد از فوت شوهر، زن با برادرشوهر ازدواج میکند. بهرحال، از دیدگاه فرهنگی، تمایز اساسی بین جوامع این است که در بسیاری از جوامع معاصر ارتباطات خانوادگی بر پایه شکلگیری خانواده هستهای است. اغلب سالمندان از یک نظام حمایتی غیر رسمی برخوردارند که مکمل خدمات رسمی است.
سالمندان؛ اشتغال و بازنشستگی
بعد از بازنشستگی ممکن است سه مرحله ملاحظه شود: مرحله طلایی، مرحله استراحت و آرامش، و مرحله عادی بازنشستگی. افسردگی در نتیجه یاس و ناامیدی دوره بازنشستگی نیز ملاحظه میشود. بازنشستگی ممکن است اثر منفی بر سلامت جسمانی و روانی فرد بگذارد.
«سالمند آزاری» و فقدان قانون
بسیاری از سالمندان قادر به دفاع از حقوق خود نیستند، بنابراین موارد عدیدهای از سالمند آزاری ناشناخته باقی میماند. حتی در مورد سالمند آزاری جسمی، از آنجا که سالمندان در معرض زمین خوردن و برخورد با اشیا هستند، اثبات آزار آنان توسط بستگان به طور عمدی مشکل است اما صدمات جسمی تنها وجه سالمند آزاری نیست. بیتوجهی به احتیاجات عاطفی سالمندان و محروم کردن آنان از تماس با افراد مورد علاقه خود، بیتوجهی به نیازهای تغذیهای و بهداشتی آنان، بردن وسایل خانه و مایملک مورد علاقه آنها، دستدرازی به اندوختههای آنان، ناسزاگویی و تهدید ایشان به فرستادن به خانههای سالمندان یا اخراج از خانه از وجوه دیگر سالمندآزاری است.سالمندآزاری بیرون از چارچوب خانواده هم روی میدهد. هرچند در برخی از خانههای سالمندان، خدمات مناسبی عرضه میشود لیکن تعدادی از سالمندان به علت بیتوجهی در سرای سالمندان و دیگر مراکز نگهداری از دست میروند. امروزه محققان علاوه بر خشونت جسمانی (تنبیه بدنی) به انواع دیگر خشونت نیز اشاره کرده و از خشونت روانی (تحقیر، دشنام از میان بردن اعتماد به نفس، سرزنش) خشونت اقتصادی (در مضیقه مالی دائم قرار دادن قربانی) خشونت اجتماعی (انزوای اجتماعی و ممانعت از برقراری روابط اجتماعی) و خشونت جنسی نام می برند. انجام بررسی های علمی در مورد ابعاد و گستردگی سالمند آزاری به منظور حساس سازی، آگاهی و اقدامات لازم در سطح جامعه و در نهایت اینکه باید عوامل حمایت کننده از افراد بویژه سالمندان در برابر هرگونه خشونت گسترش یافته و در برنامه ریزی جهت کاهش انواع گوناگون خشونت و عواقب آن مورد استفاده قرار گیرد .
سالمندان در آمار ایران
در ایران 86.1 درصد سالمندان، با همسر یا همسر و فرزندان خود زندگی نموده و 7.3درصد در تنهائی به سر می برند و تنها عده بسیار کمی از آنان(10 تا 15 هزار نفر) ساکن خانه سالمندان می باشند. 85.9 درصد مردان سالمند و 72.9 درصد زنان سالمند در منازل ملکی زندگی میکنند. 16.3 درصد از زنان سالمند نزد فرزندان و اقوام و 4.4 درصد از مردان سالمند درخانههای استیجاریـ رهنی زندگی میکنند؛ در کل میتوان اینگونه نتیجهگیری کرد که 79.9 درصد از سالمندان در خانههای ملکی و 9.9 درصد آنها نزد فرزندان و اقوام خود زندگی میکنند. افراد تحت پوشش کمیته امداد امام (ره) : حدود 1500000 نفر، افراد تحت پوشش بهزیستی: حدود 2850000 نفر، افراد تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی – بازنشستگی کشوری و لشگری حدود 1700000 نفرتخمین زده می شود و حدود 25 درصد سالمندان از هیچگونه بیمه درمانی و اجتماعی برخوردار نمی باشند. 15 درصد از سالمندان شاغل و 82.3 درصد غیرشاغل هستند؛ بیشترین فراوانی وضعیت فعالیت زنان سالمند مربوط به زنان خانهدار است که 75 درصد میباشد و بیشترین فراوانی وضعیت فعالیت مردان سالمند متعلق به بازنشستگان است که 40 درصد میباشد؛ همچنین قابل ذکر است که 26.3 درصد از مردانِ سالمند و 1.5 درصد از زنانِ سالمند، شاغل میباشند.از کل سالمندان غیر شاغل، 44.8 درصد اعلام داشتهاند که به هیچ شغلی علاقمند نمیباشند یا توانایی انجام شغلی را ندارند. 51.3 درصد از سالمندان اظهار داشتهاند که پس از 60 سالگی در بیمارستان بستری شدهاند و 44.8 درصد پاسخ منفی دادهاند. ازمجموعِ سالمندانی که پس از سن 60 سالگی در بیمارستان بستری شدهاند، 42.6 درصد عنوان کردهاند که 3-2 بار در بیمارستان بستری شده اند، 34.3 درصد فقط1 بار و 18.1 درصد نیز بیشتر از3 بار در بیمارستان بستری شدهاند.از کل سالمندانی که پس از سن 60 سالگی در بیمارستان بستری شدهاند،63.1 درصد علت بستری شدن خود را جراحی و 33.4 درصد نیز، مسائل غیرجراحی را علت بستری شدن خود عنوان کردهاند.
بررسى ها نشان مى دهد که سالمندان تنها یک درصد از مجموع قوانین تصویب شده را دارا هستند که از این مقدار ۶۲ درصد اقتصادى، ۲۲ درصد اجتماعى و ۱۶ درصد رفاهى و بهداشتى است. دقت در همین سهم ناچیز نشان مى دهد که اغلب این مصوبات نیز به صورت پراکنده و یا در قالب آیین نامه هاى اجرایى دولت و سازمان ها مى باشد، همچنین نگاهى به مصوبات اجتماعى، آنچنان که گفته شد ۲۲ درصد از مجموع یک درصد سهم سالمندان از کل قوانین مصوب، نشان مى دهد که این مقدار نیز اعتناى خاصى به مسایل و ضرورت هاى خاص و عمیق سالمندان نداشته اند .
زنان سالمند
عموما زنان سالمند بیش از مردان سالمند و سالمندان تحریکپذیر و عصبی بیش از سالمندان مطیع و فرمانبردار و سالمندان بیمار و معلول بیش از سالمندان سالم گرفتار آزار میشوند. زنان سالمند آسیب پذیرتر هستند و علت این امر عموما معلولیت، بیوگی، دسترسی کمتر به منابع، تحصیلات کمتر، حمایت اجتماعی کمتر، چالشهای موجود، باورهای غلط عنوان میشود.
مشکلات سالمندان
مشکلاتی که عموما در حوزه سالمندی وجود دارد عبارتند از:
کمبود قوانین پشتیبان حقوق سالمندان و ضمانتهای اجرایی، عدم استفاده کافی از ظرفیتهای شورای ملی سالمندان، عدم توجه کافی به ساماندهی سالمندان در قانون برنامه پنجم، فعالیتهای موازی و عدم وجود گزارش منسجم – جامع و کامل از عملکرد دستگاهها، نامشخص بودن جمعیت هدف و عدم وجود بانک اطلاعات، عدم کارآیی برخی از فعالیتها، پوشش ناکافی رفاهی و بیمهای، ضعف و عدم کارآیی نهادهای مردمی مرتبط، عدم کفایت سیستم بهداشت، درمانی و توانبخشی موجود در امور تخصصی سالمندان.
سیاستهای پیشنهادی جهت پیگیری در شورای ملی سالمندان
سخنران این نشست در بخش دیگری از سخنان خود به سیاستهای پیشنهادی در مورد مسائل سالمندان اشاره نمود ودر این راستا محورهای زیر را مطرح نمود:
ایجاد فرهنگ صحیح در خصوص مسایل سالمندی با رویکرد دینی، آموزش برخورداری از زندگی سالم و اجتناب از رفتارهای پرخطر، ایجاد پوشش کامل بیمه ای و رفاهی، ایجاد فرصت مشارکت سالمندان در روند توسعه جامعه، ایجاد زمینه حضور سالمندان در کنار خانواده، توجه ویژه به نیازهای زنان سالمند، تقویت نقش نهادهای مردمی مرتبط، تخصصی شدن رویکردهای بهداشتی (طب پیشگیری)، درمانی و توانبخشی سالمندان، ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان.
دکترنحوی نژاد برنامه های در دست اجرا را نیز برشمرد که عبارتند از:
فعالیت سایت اطلاع رسانی شورای ملی سالمندان، کارگروههای تخصصی بین بخشی، برگزاری جلسات شورای ملی سالمندان، گزارش گیری از دستگاههای مرتبط جهت به روز شدن اطلاعات موجود در خصوص سالمندان، سند ملی برنامههای راهبردی سالمندان، ایجاد پوشش کامل بیمه درمانی پایه سالمندان کشور، پیگیری توسعه پوشش بیمه تکمیلی سالمندان، پیگیری بیمه مراقبتی سالمندان، تفاهم نامههای همکاریهای علمی و پژوهشی با دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی، چاپ و انتشار کتب و محصولات علمی و کاربردی با موضوع سالمندان با همکاری دستگاههای عضو، برقراری ارتباط با مجامع مرتبط بین المللی، رایزنی با کمیسیونهای مرتبط مجلس شورای اسلامی، تقویت NGOهای مرتبط و جلب همکاری آنان، پیگیری از طریق کمیسیون حقوق بشر اسلامی و سایر حوزههای قوه قضائیه در رابطه با معضلات حقوقی سالمندان، پیگیری مناسب سازی شهری از طریق تعامل با شورا های اسلامی و شهرداریها و طرح شهرهای دوستدار سالمند، پیگیری راه اندازی بنیادهای فرزانگان، پیگیری برگزاری دورههای طب سالمندی و مراقبت از سالمندان با همکاری وزارت بهداشت، برنامههای آگاهسازی و آموزشی جهت تکریم سالمندان و مراقبت صحیح از آنان در خانواده با همکاری رسانهها به ویژه صدا و سیما، تدوین برنامههای فرهنگی و هنری سالمندان،تدوین برنامههای اجرایی ورزشی و اوقات فراغت سالمندان، پیگیری راه اندازی مراکز مشاوره سالمندی و مراکز ارزیابی جامع سالمندان، پیگیری طرح تکریم سالمندان در دستگاههای دولتی، شوراهای ساماندهی سالمندان استانی و....
همچنین دکتر نحوی نژاد در این خصوص به معرفی یک مدل پرداخت:
معرفی مدل سیستمیک برای الحاق اجتماعی سالمندان
استراتژی | توضیحات |
1- سیاستگذاری و قانونگذاری | تدوین، تعدیل، و تقویت سیاستها و قوانین مؤثر بر آسیبهای اجتماعی. این سیاستها و قوانین می توانند بر حسب وسعت پروژه و اقدامات آن، در سطح ملی، استانی، شهری، محله ای، یا سازمانی؛ تعریف، تدوین و تصویب گردند. منظور این است که با شنیدن کلمه سیاستگذاری یا قانونگذاری، بلافاصله فقط هیئت دولت یا مجلس شورای اسلامی به ذهن ما خطور نکند. |
2- تغییر رویکردهای سازمانی | سازمان یا سازمانها باید در رویههای جاری خود نیز از پروژههای کنترل و کاهش آسیبهای اجتماعی حمایت کنند، یعنی نباید اقدامی کنند که سبب افزایش بروز یا تشدید آسیبها شود. به عبارت دیگر، در تمام سیاستگذاریها و اقدامات کلان خود، متوجه تأثیر آن بر آسیبهای اجتماعی باشند. |
3- ائتلاف و شبکه سازی | استفاده از نقاط قوت، توانمندیها و مهارتهای سایر سازمانها و گروهها در قالب همکاری بین بخشی، ائتلاف و شبکه سازی. در این جا، سازمانها، بخشها و گروههای همکار با به کار گیری توانمندیهای خود، بر اساس جدول تقسیم کار مشخص شده؛ هر کدام قطعه ای یا قطعاتی از پازل مربوط به پروژه تعریف شده را ارایه می نمایند. |
4- آموزش خدمت دهندگان | آموزش کارشناسان و سایر افراد قابل اعتمادی که می توانند به عنوان گروه های حد واسط، آموزش ها را به گروه مخاطب منتقل نمایند. این گروه های حد واسط بر حسب پروژه می توانند افراد گوناگونی از حرفه ها و گروه های اجتماعی مختلف باشند. |
5- اقدامات در سطح جامعه/ رویکردهای رسانه ای | دسترسی به گروه های مخاطبین به منظور آگاهسازی و بازاریابی اجتماعی(Social Marketing) به خصوص با استفاده از رویکردهای رسانه ای (نوشتاری، شنیداری، دیداری، فضاهای مجازی)، و به ویژه کارزار رسانه ای (Media Campaign) |
6- افزایش دانش و مهارت مخاطبین | آموزش به افراد به منظور ارتقای سلامت روانی- اجتماعی فرد، پیشگیری، و کاهش آسیب-آموزش همتایان(Peer Education) و اقدامات مشاوره ای نیز به منظور افزایش آگاهی و مهارت افراد می باشد |
جلسه با پرسش و پاسخ میان حضار در جلسه و سخنران به پایان رسید.
*تهیه و تنظیم گزارش