نشست «جامعه‌شناسی زیارت پیاده اربعین: گزارش یک پژوهش میدانی در عراق» با سخنرانی دکتر ندا رضوی زاده توسط دفتر انجمن جامعه شناسی ایران در خراسان رضوی، در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد روز چهارشنبه 24 آبان ماه 1396 برگزار شد.
گزارش این نشست را به نقل از خبرگزاری ایسنا در ادامه میخوانید.
عضوهیئت‌علمی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی:زیارت پیاده اربعین سفری در طول تاریخ و جغرافیاست
ندا رضوی‌زاده در نشست علمی «جامعه‌شناسی زیارت پیاده اربعین: گزارش یک پژوهش میدانی در عراق» اظهار کرد: زیارت پدیدهای به قدمت ادیان است و سفرهای با انگیزه زیارتی سابقه طولانی دارد. طبق شواهد تاریخی اینگونه سفرهای زیارتی از قرون 13 و 14 میلادی به صورت پدیدهای گسترده، امکان‌پذیر و سازماندهی‌شده رونق داشته است.
وی ادامه داد: زیارت و گردشگری مذهبی در سالیان اخیر رو به رشد بوده و هم از لحاظ مقدار مطلق و هم از لحاظ سهم نسبت به کل انواع گردشگری، رشد زیادی در سال‌های اخیر داشته، این پدیده در خاورمیانه رشد 10 درصدی داشته که بیشتر از میانگین سایر نقاط دنیا بوده است.
رضوی‌زاده با اشاره به خصوصیات زیارت پیاده اربعین، تصریح کرد: زیارت اربعین به صورت انبوه و توده‌ای پدیدهای کاملاً جدید در فرهنگ ایرانی است، ما در گذشته چیزی به اسم مسیر زیارتی پیاده برای جمع کثیری از زائران پیاده نداشته‌ایم و این هم یک اتفاق جدید است و پیش از این چنین زیارتی به این شکل در سنت ما وجود نداشته است. با این وجود، زیارت پیاده در ادیان دیگر هم سابقه دارد و نمونه‌های آن در مسیرهای پیاده برای رسیدن به زیارتگاه سانتیاگو دکامپوستلا در اسپانیا، زیارتگاه شینگون در ژاپن و سنت پاتریک در ایرلند شمالی دیده می‌شود.
وی با بیان اینکه «مناسک زیارت در فرهنگ شیعه ایرانی موسم مشخصی ندارد»، خاطرنشان کرد: تنها مراسم مذهبی که در اسلام موسم مشخصی دارد، حج تمتع است که در آن مردم در یک زمان و مکان گرد هم می‌آیند و هیچ مراسم مذهبی دیگری چنین سابقه‌ای ندارد. به رغم این شباهت، تفاوت زیارت پیاده اربعین با مناسک حج تمتع این است که برخلاف حج تمتع، پیاده‌روی اربعین یک مناسک واجب در فقه شیعی محسوب نمی‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به اینکه «این ملاحظات، ویژگی‌های بسیاری به این زیارت می‌بخشد»، عنوان کرد: زیارت پیاده اربعین شرایط و پیچیدگی‌هایی در بستر اجتماعی و زمانی دارد. این پیاده‌روی را به خصوص شیعیان عراقی بعد از سقوط صدام رونق دادند و تا چند سال پیش این پیاده‌روی یک سنت عراقی- عربی بوده و جامعه‌ی ما تا پیش از سال‌های اخیر آن را نمی‌شناخت.
وی افزود: همچنین این زیارت در بستر اجتماعی و فرهنگی‌ای رخ می‌دهد که مناقشات زیادی را از سر گذرانده است. در سال‌های گذشته ما منازعات زیادی با کشور عراق داشته‌ایم از جمله مناقشات ارضی و ژئوپولتیک تاریخی بین ایران و عراق که مهم‌ترین و آخرین آن جنگی ۸ ساله و پر تلفات میان دو کشور بوده است. علاوه بر این، تفاوت‌های قومی، زبانی و مذهبی بین دو ملت وجود داشته که این اندازه درهم‌آمیزی آن‌ها –چنان که در پیاده‌روی اربعین می‌بینیم- اتفاق ساده‌ای نبوده است.
رضوی‌زاده با تاکید بر اینکه «این زیارت پیاده در شرایطی اتفاق می‌افتد که منطقه بسیار ناامن و پرتنش است»، بیان کرد: یکی از شاخص‌هایی که در گردشگری ذکر می‌شود امنیت است و با وجود اینکه در این سال‌ها منطقه بسیار پرتنش بوده، این زیارت با چنین استقبالی مواجه می‌شود. همچنین ما در زمانه‌ای هستیم که با عرفی‌شدن، بحران معنا، رشد مادی‌گرایی و عرفان‌های نوظهور مواجه هستیم، همه‌ی این‌ها شرایطی است که خیلی برای رشد چنین پدیدهای با این وسعت مساعد نیست و آن را نیازمند فهم و واکاوی علمی می‌کند.
وی با اشاره به روش انجام این تحقیق، اظهار کرد: این تحقیق بر اساس ۳۶ مصاحبه‌ای شکل گرفت که توسط یکی از پژوهشگران پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی (آقای عادل نیکجو دانش‌آموخته گردشگری) در زیارت پیاده اربعین در سال ۱۳۹۳ تهیه شده بود. خود این پدیده و اطلاع از وجود این مصاحبه‌ها مرا کنجکاو کرد و انگیزه‌ی زیادی برای انجام این تحقیق به من داد. زمان قابل توجهی با داده‌ها درگیر بودم و انجام این تحقیق برایم بسیار هیجان‌انگیز بود، به علاوه این پژوهش کاملاً داوطلبانه بوده و تأمین‌کننده‌ی مالی نداشته است.
این استادیار پژوهشکده گردشگری با اشاره به یافته‌های این پژوهش گفت: «تجربه تعلیق امر مادی و روزمره»، «رنج مقدس به مثابه مولد معنا» و «برانگیزانندگی عاطفی مناسک جمعی زیارت» مضمون‌های اصلی استخراج شده در این پژوهش بودند که انگیزه‌ها و دریافت‌های زائران ایرانی را از شرکت در پیاده‌روی اربعین و ماهیت این زیارت توضیح می‌دهد.
وی تصریح کرد: با توجه به شرایط موجود یعنی زیرساخت‌های ضعیف، توسعه‌نیافته و تخریب‌شده، بی‌ثباتی سیاسی و ناامنی در عراق، و امکانات میزبانی ناچیز و مردمانی فقیر، این سفر، نوعاً مسافرت دشواری است، اما چنان که تحلیل مصاحبه‌های مشارکت‌کنندگان نشان می‌دهد، جذابیت این زیارت در این است که خود این رنج، حجم عظیمی «معنا» تولید می‌کند که نه تنها تاب‌آوری رنج را ممکن کرده، بلکه جاذبه و لذت آفریده است. مصاحبه‌شوندگان بر آن بودند که تنها حرم امام حسین و حضرت علی و حضرت ابوالفضل مقدس نیست، بلکه همین مسیر پیاده‌روی که از دو سو به این مزارها منتهی می‌شود، تقدس دارد. این نیز پدیدهای جدید و احتمالا بی‌سابقه در فرهنگ شیعه ایرانی است که تقدس را از حرم به تمام طول یک مسیر برای رسیدن به زیارتگاه تعمیم می‌دهد. خود این امر باعث می‌شود رنج این مسیر نیز رنجی مقدس تلقی شود و بنابراین دلپذیر شود.
رضوی زاده به ذکر نمونه‌هایی از مصاحبه‌ها گفت: یکی از انگیزه‌های انجام این سفر چشم‌داشت پاداش از سوی زائران است؛ پاداش‌هایی از نوع ثواب، اجر، پاداش معنوی، بخشودگی گناهان، شفاعت، عنایات ائمه، بهشت ابدی، تقرب به خداوند، و برآورده شدن دعاها (ظهور امام دوازدهم).
رضوی‌زاده ادامه داد: یکی دیگر از ویژگی‌های این سفر، وابستگی این زیارت به مسیر و تاریخ است. این پیاده‌روی یک پیاده‌روی ساده در مسیری معمول برای رسیدن به یک زیارتگاه نیست. مسیر این زیارت، همان مسیری است که در اربعین اهل‌بیت امام حسین(ع) رفتند، بنابراین، این مسیر یک تاریخ و داستان دارد. گفته‌های زائران نشان می‌دهد هنگامی که در این مسیر قرار می‌گیرند احساس می‌کنند به نوعی آن تجربه تاریخی را تداعی و شخصا بازسازی و تکرار می‌کنند. زائران در این مسیر، سختی سفر پیاده‌ی خانواده و یاران امام حسین در اربعین را از نزدیک به طور «زیسته» تجربه می‌کنند. بدین ترتیب بر خلاف سایر سفرهای زیارتی، این سفر، سفری در طول تاریخ و جغرافیا است.
وی خاطرنشان کرد: وقتی زائر در این مسیر قرار می‌گیرد، نه تنها با اجتماع مذهبی معاصر خود مرتبط می‌شود و از نزدیک جمعیت عظیم هم‌عقیده و هم‌مذهب خود را می‌بیند، بلکه این سفرْ زائر را با اجتماع تاریخی شیعیان پیوند می‌دهد و حضور دراین راهپیماییْ هویت مذهبی او را تقویت می‌کند. طی این تجربه، زائر احساس می‌کند از ورای تاریخ با اجتماع مذهبی شیعی ملاقات می‌کند و این پدیدهْ خاص این شکل زیارت است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به اینکه «در نظر زائران، حضور در این راهپیمایی رنج‌آلود به نوعی اعلام عملی ارادت و سرسپردگی به امام حسین(ع) است»، گفت: چنان که می‌دانیم یکی از مهم‌ترین عناصر روایت تاریخی عاشورا، خیانت اهل کوفه به رغم دعوت اولیه از امام حسین، و همراهی نکردن امام در جنگ است. گفته‌های مصاحبه‌شوندگان نشان می‌دهد که آمدن به این زیارت پیاده‌ي پررنج، نوعی اعلام وفاداری و حمایت صادقانه و عملی به امام حسین است. به دلیل رایج نبودن زیارت پیاده در فرهنگ شیعی ایرانی، رفتن به زیارت پیاده از دید زائران نوعی تشریفات بیشتر قائل شدن در زیارت است که نشانه ارادت و ادب بیشتر نسبت به صاحب مقصد مقدس است.
وی با بیان اینکه «از دیدگاه مردم شأن این مناسک بسیار بالاست»، یادآور شد: مشارکت‌کنندگان این تحقیق به کرّات این سفر را با زیارت حج تمتع مقایسه می‌کردند که نشان از آن داشت که این زیارت نزد ایشان شأن بسیار والایی دارد. حتی یکی از مشارکت‌کنندگان برای توصیف این پیاده روی، از استعاره «احرام بستن برای زیارت امام حسین» استفاده کرد. می‌دانیم که احرام بستن و مُحرِم شدن در حج تمتع، مقدمه‌ی «واجب» یک مناسک مذهبی «واجب» تلقی می‌شود و وقتی زائری از پیاده‌رویْ تحت عنوان احرام‌بستن یاد می‌کند، نشان‌دهنده‌ی اهمیت و عظمتی است که برای این این پیاده‌روی قائل است.
رضوی‌زاده در شرح مضمون « تجربه‌ی تعلیق امر مادی و روزمره» گفت: در کنش‌های معمول زندگی و خصوصا سفر، ما کاملا عقلانی و محاسبه‌گر و با برنامه‌ریزی رفتار می‌کنیم، اما بسیاری از راهپیمایان اربعین از این می گویند که «ما طلبیده شدیم» یا از این که از پیش قصد آمدن به این سفر یا برنامه‌ریزی نداشته‌اند. «طلبیده شدم» یعنی من اختیاری برای تصمیم‌گیری نداشتم، برای آمدن به این سفر اختیار از من سلب شده بود، نیرویی ماورائی، غیبی و مقدس، یعنی خدا یا امام حسین مرا به این سفر آورده است. این تیپ زائران برای تبیین سفر خود از اسباب و علل مادی صحبت نمی‌کنند و برخی حضور خود را به دلیل لیاقت و بلکه نشانه‌ی مورد عنایت واقع شدن و نشانه‌ی فضیلت اخلاقی خود می‌دانند. البته عده‌ای از مصاحبه‌شوندگان به دلایل مادی و ساختاری از جمله تمهیدات اداری تسهیل سفر، دسترس‌پذیری و هزینه‌های تحمل‌پذیر سفر هم اشاره کردند.
وی با بیان اینکه در شرایط ناامن عراق، «بازتفسیر امنیت» یکی از شیوه‌های موجه‌سازی تصمیم سفر و مدیریت احساس ترس است، گفت: این تفسیرها با مضمون‌هایی چون معجزه، اراده‌ی غیبی امام زمان یا امام حسین، شهادت‌انگاشتن مرگ در این راه و... صورت می‌گرفت. امنیت مسیر و شجاعت زائران برای پا در این راه پرخطر گذاشتنْ معجزه‌ی امام خوانده می‌شد. به علاوه کشته‌شدن در این راه به عنوان شهادت تفسیر می‌شد. این تفسیر اتفاقا با مضمون اصلی واقعه‌ي کربلا یعنی شهادت کاملا سازگار بود.
رضوی‌زاده ادامه داد: از دید زائران این سفر نوعی نمایش نمادین قدرت یا نوعی مقابله‌ی نمادین و مسالمت آمیز مذهبی-سیاسی هم هست. بعضی مصاحبه‌شوندگان بیان می‌کردند که تبلیغات هم در آمدن به این سفر نقش داشته است و برخی از تاثیر سخنان مقام معظم رهبری و اشاراتی از این دست، برای حضورشان اشاره کرده‌اند.
وی با بیان اینکه «تعلیق در نظم سلسله‌مراتبی اجتماعی» یکی دیگر از نمونه‌های تعلیق امر روزمره در این نوع زیارت است، تصریح کرد: زائران در این سفر مشاهده می‌کنند که به طور موقت، نظم سلسله مراتبی طبقاتی و منزلتی در هم می‌ریزد و با افرادی از طبقات، مذاهب، قومیت‌ها و ملیت‌های مختلف همراه و همنشین می‌شوند و این درهم‌ریختگیِ موقتِ نظمِ سلسله‌مراتبیِ اجتماعی، برای زائر ایرانی شگفتی و جاذبه‌ی زیادی دارد. به علاوه، بر خلاف تمام سفرهای دیگر داخلی و خارجی، میزبانی در این سفرْ «تجاری» نشده و میزبان گاه حتی در عین تنگدستی، با لطف و سخاوت و فروتنی پذیرایی می‌کند، حتی شواهدی در اظهارات زائران بود که نشان می‌داد میزبانان به میزبانی مفتخر بوده‌اند و حتی به زائران امام حسین تبرک می‌جسته‌اند. این در اغلب زائران ایرانی موجب تجربه‌ی احساس شرمندگی یا ترحم شده بود و به هر حال از جذابیت‌های شگفت‌آور سفر ذکر می‌شد.
مضمون اصلی سوم در این پژوهش «برانگیزانندگی عاطفی مناسک جمعی زیارت» است. این مراسم به خصوص به دلیل جمعیت زیاد شرکت‌کننده در آن بسیار برانگیزاننده است؛ کمااینکه خود حادثه عاشورا هم به لحاظ عاطفی بسیار برانگیزاننده است. چنان که شواهد این پژوهش نشان می‌دهد، زائران با مقایسه این جمعیت با شرکت‌کنندگان مناسک عظیم حج، احساس قدرت و افتخار را نیز تجربه می‌کردند.
رضوی‌زاده در نهایت افزود: به‌طور کلی این پژوهش نشان می‌دهد که در این سفر زیارتی جمعی، چگونه امر اجتماعی، بُعدِ معنوی و مذهبی می‌یابد و چگونه امر مذهبی و روحانی، صبغه اجتماعی پیدا می‌کند.
منبع: زیارت پیاده اربعین سفری در طول تاریخ و جغرافیاست / خبرگزاری ایسنا / خراسان رضوی / 26 آبان 1396
- توضیحات
- زیر مجموعه: گزارش نشست ها
- دسته: گزارش نشست دفتر استانی خراسان
- آخرین به روز رسانی در 26 آبان 1396