گروه مطالعات زنان به مناسبت روز جهانی زن ( 8 مارس ) نشستی را روز دوشنبه 16 اسفند ماه 1396 در سالن انجمن جامعهشناسی ایران برگزار کرد. در این نشست دکتر منصوره اتحادیه، دکتر شهلا اعزازی و مریم میرزانژاد و اعضای این گروه و علاقمندان به این حوزه حضور داشتند.
در ابتدای این نشست مریم میرزا نژاد، گزارشی از وضعیت زنان در سال ۹۵ در سپهر اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ورزشی ارائه داد.
دبیر گروه مطالعات زنان، به مدالآوری زنان ایرانی در المپیک ۲۰۱۶ با وجود محدودیتهای آنان اشاره کرد و از دیگر سو به مسئله عدم اجازه حضور زنان در استادیومها پرداخت. میرزا نژاد با اشاره به مبهم بودن برنامه ششم توسعه در مورد وضعیت زنان در حوزه اجتماعی، نرخ پایین اشتغال زنان، افزایش نرخ طلاق گفت: درحالیکه در هر ساعت ۲۰ طلاق اتفاق میافتد اما قوانین طلاق یکسویه است و شرایط برای طلاق زنان سخت و طاقت فرساست. او در سپهر سیاسی نیز انتخابات و واکنشهای در رسانهها در خصوص احتمال کاندیدا شدن وحید دستگردی در انتخابات ریاست جمهوری را مورد بررسی قرار داد.
میرزانژاد ضمن اشاره به دستاوردهای زنان کارآفرین در سال 95 و با توجه به تبعیض ها در آمار اشتغال زنان از شکاف بین زنان و مردان در دستیابی به شغل مناسب، از موانع پیش روی زنان سخن گفت.
در بخش دوم این نشست دکتر شهلا اعزازی، جامعهشناس و عضو انجمن جامعهشناسی ایران درباره هویت گمشده زنان در تاریخ سخنرانی کرد. این جامعه شناس گفت: از دهه ۷۰ در غرب با رشد نگرشهای فمینیستی مواجه بودیم؛ دیدگاههایی که از مطالبه گری صرف، گذر کرده و به نظریهپردازی رسیده بودند. در کنار این نظریهپردازی، نگاه آنها نسبت به بنیان دانش تغییر پیدا کرد و گفتند زنان نهتنها در جامعه بلکه در علوم و دانش هم در حاشیه نگهداشته شدهاند و اگر هم در این حوزه ورود داشتند تنها در ارتباط با مردان به آنها پرداختهشده است. مثلاً در جامعهشناسی هیچیک از مسائل روزمره زنان به این بهانه که مادری و همسری امری طبیعی برای زنان است، مطرح نمیشد و مورد بررسی قرار نمیگرفت. در روانشناسی و پزشکی هم که مردان معیار بودند.
مدیر گروه مطالعات زنان در ادامه سخنان خود به تعریف تاریخ و جامعهشناسی پرداخت و گفت: تاریخ یکی از موارد بسیار مهم مورد انتقاد فمینیستها بوده است چراکه تاریخ و دادههای تاریخی در ایجاد هویت افراد نقش دارد و در تاریخ به زنان پرداخته نشده بود و زنان نامرئی بودند. با آغاز قرن ۲۰ شیوه ها تغییر کرد اما بازهم اگر به زنی پرداخته شد اغلب زنانی بودند که بهنوعی با صاحبان قدرت در ارتباط بوده و همچنان در حاشیه قدرت به آنان پرداختهشده است.
این جامعه شناس با نگاهی به تاریخ نگاری در ایران به کتاب «معایب الرجال و روزنامه سفر حج» اشاره کرد و گفت: در کتاب روزنامه سفر حج که توسط حاجیهخانم علویه کرمانی نوشتهشده است، زنانی را نشان میدهند که ما حتی تصور وجود آنها را در زمان قاجار نمیکنیم. زنی که بهتنهایی عازم سفر حج شود آنهم زمانی که برای حج باید اول به هندوستان میرفتند و سپس با کشتی باقی مسیر را طی میکردند. معایب زندگی خانوادگی و حس زنان توصیفشده است؛ بهطوریکه درجایی از کتاب گفتهشده در یک محفل زنانه هر زنی بدیهای شوهرش را میگفت و با این حرفها متوجه شدیم این درد فردی نیست بلکه همگانی است. در قرن بیستم هم فمینیستها با تشکیل گروههایی نشان دادند مشکلات زنان هم جنبه فردی و هم جنبه عمومی و اجتماعی دارد. کتاب روزنامه سفر حج نیز به سرگذشت حاجیهخانمی میپردازد که در شرایط سخت آن روزگار تصمیم میگیرد بهتنهایی به سفر حج برود.
او در ادامه با اشاره به کارهای ارزشمند منصوره اتحادیه گفت: ایشان از سال ۶۰ تاکنون بیش از ۱۵ کتاب و مقالات متعدد در مورد تاریخ معاصر ایران به نگارش در آورده و آثار تاریخی زیادی در مورد زنان دارند. یکی از آثار ایشان کتاب «خاطرات تاجالسلطنه»؛ دختر ناصرالدینشاه است که زنی بسیار باسواد بود و زندگی در حرمسرا را نقد میکرد. کتاب دیگر خانم اتحادیه «طهران»، مجموعه مقالاتی در مورد طهران است که یکفصل آن به زنان اختصاصیافته است. دیگر کتاب ایشان در مورد زندگی ملک تاج خانم نجمالسلطنه؛ مادر دکتر مصدق است که کمتر کسی راجع به او چیزی شنیده است. «حکایت یک زن در زیر و بم روزگار» نیز از دیگر کتابهای تاریخی خانم اتحادیه در مورد زنان است.
پس از پایان سخنان دکتر شهلا اعزازی فیلم کوتاهی درباره منصوره اتحادیه پخش شد و بعد از آن با اهدای تقدیرنامه به او بهپاس فعالیتهایش در روایت کردن صدای خاموش زن در تاریخ معاصر ایران تقدیر شد.
در ادامه برنامه فرشته ذاکر، مجری برنامه از دکتر منصوره اتحادیه دعوت کرد تا به شرح فعالیتهای خود بپردازد. این مورخ گفت: زنان هیچگاه فرصتی برای حضور در تاریخ نداشتند، آنها از گذشته خود بیخبر بودند، افکارشان در خلأ رشد میکرد و امکان بحثوجدل با دیگران را نداشتند. درواقع، وضع زنان مانند این بود که چرخ را بارها و بارها از نو اختراع کنند؛ چون تاریخی از زن وجود نداشت. زنان شناختی از خود نداشتند و از تفکر دیگر زنان ناآگاه بودند و اگر هم زنی واجد تفکر عمیق و معلومات بود، اطلاعی از اسلاف خود نداشت.
دکتر منصوره اتحادیه در ادامه اظهار داشت: زنان باید ابتدا ثابت میکردند که دارای شعور هستند و میتوانند بهطور نظری فکر کنند چون در جامعه پدرسالار تصور بر این بود که زنان موجوداتی پست و فاقد هوش و شعور هستند و کاستی زنان طبیعی فرض میشد و کسی آن را زیر سؤال نمیبرد؛ اما اگر زنی میتوانست موانع را پشت سر بگذارد و با تلاش و ذهنیت خودش پیشرفت کند، چون ارتباطی با دیگران نداشت، در انزوا و بدون مخاطب میماند. فعالیت جمعی غیرممکن بود و قدرت مالی، سیاسی و حقوقی در دست مردان بود. در چنین جامعهای زنان فقط با موافقت مردان میتوانستند کاری انجام دهند.
این مورخ بیان کرد: زنانی که از مصاحبت، معاشرت و تبادل افکار با افراد برجسته و عالم محروم بودند، در دنیای بسته خود میزیستند و افکار خود را بهصورت سینه به سینه منتقل میکردند. بنابراین، اگر زنان در تواریخ مدون حضور ندارند، دلیل نمیشود که نقش فرهنگی نداشته باشند؛ بلکه تنها به دلیل عدم ثبت و ضبط در کتب، اطلاعاتی درباره آنها نداریم. در گذشته اکثر زنان بیسواد بودند. البته مردان بیسواد زیادی هم وجود داشتند اما بیسوادی زنان بیشتر بود و نوشتن در جامعه مردسالار قدیم برای زنان، چه زنان غربی و چه زنان شرقی با مانع مواجه بود.
اتحادیه در ادامه با اشاره به اینکه در تاریخنگاری اخیر از علوم مختلف استفاده میشود و روشهای تاریخنگاری تغییر کرده است، گفت: تاریخ نو مختص زندگی نخبگان و پادشاهان و امرا و شرح جنگها نیست. این تاریخ ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه را موردتحقیق قرار میدهد. تاریخ زنان هم جزو تاریخ نو بهحساب میآید و گسترش پیدا کرده است. امروزه مکتبی وجود دارد که به آن تاریخ از پایین میگویند که درباره مردم عادی جامعه و اعتقادات، روحیات و نحوه زیست آنهاست که تاریخزنان هم جزو این تاریخ محسوب میشود. البته، تاریخ زنان یک مبحث جداگانه است.
این مورخ افزود: این تاریخ نو، روش و منابع خاص خود را دارد که ما باید درباره آن جستوجو کنیم و به سؤالهای جدید جواب دهیم. سنت تاریخنگاری گذشته، سنت تاریخ مذکر است. در گذشته هم زنان مشغلههایی مانند شرکت در فعالیتهای سیاسی یا جنگ نداشتند، پس چهکاری انجام میدادند که قابلنوشتن باشد؟ مشغله زنان خانهداری و نگهداری از فرزند است اما این کارها هم نوعی مشغله است و مسائل خاص خود را دارد و زندگی زنان سرعت دیگری دارد. یکی از خانمهایی که راجع به زنان کار میکند، میگوید من حس میکنم دو دید دارم؛ چون هم درباره تاریخ سنتی از زنان سؤال میکنم و هم درباره زندگی خود آنها؛ بنابراین، در تاریخ زنان، روش، منابع و سؤالها متفاوت است و باید برای این مسائل جواب پیدا کرد. ابتدا باید ببینیم زن خانهدار چهکاری انجام میدهد که در تاریخنگاری قابلیت نوشتن دارد؟
او خاطر نشان کرد: تاریخزن در ابتدا با مخالفت و ایراد مواجه شد اما ثابتشده که هم تاریخ است و هم میشود راجع به زنان صحبت کرد و هم روش دیگری دارد. سرعت زندگی زنان متفاوت و روزمره است اما اداره کردن زندگی یک سیکل دائمی است. در تاریخزنان میتوان به احساسات زنان و شبکههای ارتباط بین آنها توجه کرد چون اصولاً برخورد زنان با زندگی همراه با احساسات است و به همین دلیل میتوان بعد دیگری به تاریخ زنان داد. همچنین، باید یافتن روشی برای تاریخ زنان را هم مورد توجه قرار دهیم.
اتحادیه با اشاره به اینکه با رجوع به تاریخ مدون و اسناد میتوان مطالب زیادی راجع به زنان در تاریخ استخراج کرد گفت: خاطرات اعتمادالسلطنه بسیار استثنایی است چون او در دوران ناصری خاطرات خود را مینوشت و توجه زیادی به زنان داشت. در آن دوران زنان حرکاتی داشتند که ایشان بهحساب هرزگی میگذاشت؛ درصورتیکه تصور من است که این زنان در حال تغییر بودند چون ارتباط با خارج پیدا شده بودند و زنان خارجی را میدیدند، روزنامه به دستشان رسیده بود و تغییری در روحیه آنها در حال پیدایش بود.
او افزود: یکی از منابعی که بهطور اتفاقی به آن برخورد کردم را پورتهای پلیس تهران در دوره ناصری است که اوضاع زنان در آن دوره را نشان میدهد و مواردی مانند شکایت زنان، کتک خوردن آنها، طلاق دادن، هوو آوردن و… را میتوان در این راپورتها مشاهده کرد. علاوه بر این موارد، میبینیم که زنان خانه میخرند، خانه اجاره میدهند، پول قرض میکنند، پول قرض میدهند و از لحاظ اقتصادی آزادی عمل دارند اما در مسائل خانوادگی دست آنها بسته بوده و راحت آنها را طلاق میدادند.
دکتر اتحادیه در پایان سخنان خود مشکل تاریخنگاری زنان را فقدان اسناد، نامه، خاطرات و… از زنان دانست و یادآور شد: اصولاً سند خصوصی در ایران بسیار کم است و این فقط شامل زنان نمیشود؛ بهطوریکه خانوادههای ایرانی، چه خانوادههای حکومتی، چه خانوادههای بازرگان و …، اسنادشان را نگه نمیداشتند و اطلاعات کمی در این زمینه وجود دارد.
این نشست مورد استقبال مخاطبان بسیار، به خصوص زنان قرار گرفت، هر چند این انتظار وجود داشت زنان فعال و متخصص بیشتری از این مراسم که تقدیر از یکی از پیشگامان حوزه زنان بود استقبال می کردند.